Uvod u istoriju i praistorija
Uvod
Istorija je nauka koja se bavi proučavanjem prošlosti i razvojem društva u prošlosti. Istoričari proučavaju prošlost na osnovu ostataka koje je za sobom ostavio čovek, a u što objektivnijem sagledavanju prošlosti istoričarima pomažu pomoćne istorijske nauke.
U ovoj lekciji saznaćemo na koji način istoričari proučavaju prošlost, koje su to nauke koje pomažu istoričarima da naprave što manje grešaka u proučavanju i donesu što preciznije sudove o nekim događajima. Analiziraćemo kako su stari narodi računali vreme, koje su kalendare koristili i videćemo ko su bili prvi istoričari.
Historia magistra vitae est – istorija je učiteljica života
Istorija je nauka koja proučava razvoj ljudskog društva u prošlosti. Prvi i osnovni zadatak istorije je da, na osnovu materijalnih, pisanih i usmenih izvora, odnosno tragova, rekonstruiše prošlost ljudskog društva. Istorija nije usamljena u proučavanju prošlosti. U tome joj pomažu i druge nauke, koje nazivamo pomoćnim istorijskim naukama.
Istorija spada u jednu od najstarijih naučnih disciplina. Naime, još stari Grci nastojali su da saznaju o zbivanjima u prošlosti. Stoga se i ustalio termin „historia”, koji je označavao znanje stečeno raspitivanjem i slušanjem. Vremenom, termin historia počeće da se koristi i za poznavanje prošlih događaja, kao i njihovo izlaganje. Svoj pravi značaj, termin historia dobiće tek u Herodotovom delu Istorija, u kome je u devet knjiga opisao istoriju grčko-persijskih ratova, ali je istovremeno dao i veoma korisne informacije o istoriji i geografiji Egipta, Mesopotamije i drugih država tzv. Starog istoka. Herodot Halikarnašanin (po mestu rođenja Halikarnas – grad na obali Male Azije) nazvan je i ocem istorije. Ovaj epitet je poneo, pre svega, zato što je bio prvi koji je pokušao da objasni uzroke nekog događaja; osim toga, napravio je razliku između onoga što se moglo čuti i onoga što se može smatrati istinitim. Dakle, Herodot je bio prvi koji je pokušao da odvoji istorijsku istinu od priča. Osim toga, ono što ga još čini ocem istorije jeste obim njegovog dela. Herodotova Istorija je prvo delo tolikog obima, a osim toga, ono opisuje i jedan vrlo značajan događaj, a to su Grčko–persijski ratovi.
Slika 1. Herodot Halikarnašanin
Istorijski izvori
Da nije istorijskih izvora, ne bi bilo ni istorije. Možemo primetiti da su istorijski izvori svuda oko nas. Sveska u kojoj danas pišemo predstavljaće istorijski izvor, zgrade koje nas okružuju predstavljaju istorijski izvor, spomenici takođe, priče, pesme, poslovice – sve to se može svrstati u istorijske izvore.
Istorijske izvore možemo razvrstati u tri osnovne grupe:
materijalni,
pisani,
usmena predanja.
Materijalni izvori su dela ljudskih ruku, koja pomažu, pre svega, da se rekonstruiše nekadašnji način života. Materijalni izvori su od posebnog značaja za proučavanje najdalje prošlosti, onog perioda u kojem čovek nije znao da piše i nije ostavio pisana svedočanstva.
Drugu grupe čine pisani izvori. Kao što i sam naziv kaže, to su zapisi koje su ljudi ostavljali za sobom na kamenu, glinenim pločicama, koži, papiru i drugim materijalima. Svakako, najbrojniji su oni na papiru. Pisani istorijski izvori na papiru čuvaju se danas u bibliotekama, a ako je reč o važnim dokumentarnim izvorima, oni su čuvaju u arhivima.
Treću grupu istorijskih izvora čine usmena predanja. Ova grupa izvora je najmanje pouzdana i podložna je raznim zloupotrebama. Jedna od najpoznatijih zabluda koju nam nose usmena predanja jeste Vuk Branković i njegova navodna izdaja na Kosovu.
Najbolje je kada u informisanju o nekom događaju možemo da iskoristimo sve ove grupe istorijskih izvora, ali su takve situacije i najređe.
Slika 2. Egipatska piramida – materijalni istorijski izvor
Pomoćne istorijske nauke
Istorija bez pomoći drugih nauka ne bi mogla u potpunosti da rekonstruiše neke događaje. Od velike koristi istoriji je, recimo, geografija. Da bi se što bolje shvatio neki događaj i da bi se razumelo zašto se tako odigrao neophodno je da poznajemo konfiguraciju terena, jer reljef i klima mogu u velikoj meri da utiču na događaje. Carigrad je odolevao napadima; dok su drugi gradovi uglavnom stradali od neprijatelja, on je opstao. Imao je povoljan geografski položaj. Stari Grci npr. nisu uspeli da stvore jedinstvenu državu jer im je zemlja ispresecana planinskim vencima, koji su onemogućavali čvršće veze među ljudima i sl.
Takođe, bilo bi teško odrediti kada se neki događaj odigrao da nije pomoćne istorijske nauke koja se naziva hronologija. Od velikog značaja su i druge pomoćne istorijske nauke kao što su paleografija – nauka o starim pismima, sigilografija – nauka o pečatima, heraldika – nauka o grbovima i druge.
Artefakta – odnosno predmete koje je napravio čovek u dalekoj prošlosti proučava arheologija. Arheologija je od posebnog značaja za istoriju. Ona tumači materijalne ostatke iz prošlosti i tako pomaže istoričarima da rekonstruišu događaje.
Računanje vremena
Čovek je od davnina imao potrebu da definiše i podeli vreme. Različiti narodi su uzimali različite događaje od kojih su računali vreme. Svi ti događaji su bili od velikog značaja za njih. Način računanja vremena u kome se godine nižu od utvrđene početne tačke, odnosno od nekog izuzetnog događaja, zove se era. Danas većina ljudi računa vreme prema hrišćanskoj eri, odnosno od rođenja Isusa Hrista. Ideju o hrišćanskoj eri dao je opat Dionisije mali tek u VI veku. Prethrišćanska era završena je 31. decembra 1. godine pre n.e. Hrišćanska era počela je 1. januara 1. godine n.e.
Pre nego što je izmišljena hrišćanska era ljudi su različito računali vreme. Stari Egipćani su računali vreme prema vladavini svojih vladara, Grci po prvim održanim olimpijskim igrama 776. g.p.n.e. Rimljani su računali vreme od legendarnog osnivanja grada Rima 753. g.p.n.e. U Vizantiji se računalo vreme od osnivanja sveta za koju su smatrali 5508. g.p.n.e., tzv Vizantijska era. Muslimani računaju vreme od 622. godine naše ere, kada se prorok Muhamed preselio iz Meke u Medinu. Taj događaj se naziva hidžra (seoba).
Kalendar
U Evropi je sve do 16. veka korišćen tzv. julijanski kalendar, koji je ustanovio Julije Cezar. Ovaj kalendar nije bio u potpunosti precizan, tj. postojala je razlika između njega i solarne godine od desetak minuta, što se posle nešto više od sto godina pretvorilo u razliku od deset dana. Međutim, 1582. godine reformom pape Grgura XIII uveden je tzv. gregorijanski kalendar, a razlika je izbrisana na taj način što je posle petog oktobra odmah došao 15. oktobar. Gregorijanski kalendar je prvo prihvaćen samo u katoličkim državama. Međutim, vremenom će ga prihvatiti ceo svet. Srbija ga je prihvatila tek 1919. Godine; pre nje je to učinila Rusija 1918. godine. Ipak, Srpska pravoslavna crkva se i danas služi julijanskim kalendarom.
Periodizacija
Pojedini vremenski periodi imaju određene karakteristike koje ih razlikuju od perioda koji su im prethodili i perioda koji su im sledili. Otuda su uvedeni i posebni nazivi za te periode.
Praistorija
Podeljena je na starije, srednje i mlađe kameno doba i metalno doba. Praistorija počinje pojavom prvog čoveka, a završava se otkrićem pisma.
Istorija
Podeljena je na stari, srednji, novi vek i savremeno doba. Stari vek počinje otkrićem pisma, a završava se padom Zapadnog rimskog carstva 476. godine; srednji vek počinje padom Zapadnog rimskog carstva, a završava se otkrićem Amerike 1492. godine; novi vek počinje otkrićem Amerike, a završava se Prvim svetskim ratom, kada počinje savremeno doba.
Praistorija
Praistorija je naziv za vremenski period koji je počeo pojavom prvog čoveka na zemlji. Najudaljenije doba ljudske prošlosti jako je teško rekonstruisati, pre svega zbog nedostatka istorijskih izvora. Jedino na šta istoričari danas mogu da se oslone jesu materijalni izvori i ostaci skeleta prvih ljudskih bića. Otuda veliku pomoć istoričari imaju u arheolozima i antropolozima. Fizička antropologija se bavi proučavanjem skeletnih ostataka. Najstarija artefakta – materijalni izvori, predstavljaju ostatke kamenih alatki, zbog čega taj period i nazivamo kamenim dobom. Doba sve do otprilike 10.000 godina p.n.e. naučnici zovu starije kameno doba ili paleolit. (paleos – star i litas – kamen). Paleolit je ujedno najduži period istorije koji se poklapa sa tzv. ledenim dobom. Period između 10.000 i 8.000 godina p.n.e. zovemo srednje kameno doba ili mezolit i, najzad, period koji je počeo oko 8.000 do 7.000 g.p.n.e. zovemo mlađe kameno doba ili neolit. Otkrićem metala i početkom pravljenja oružja od metala, počinje metalno doba, koje se, u zavisnosti od legure koja je korišćena za izradu oružja i oruđa, deli na bakarno, bronzano i gvozdeno doba.
Pre oko 2 miliona godina u Africi se pojavio prvi pravi čovek, koji se sporazumevao kricima i pokretima ruku. Ono što ga je odvajalo od majmuna bila je veština pravljenja oružja i zbog toga je dobio naziv vešt čovek (homo habilis). Vešt čovek kretao se u grupama, odnosno čoporima ili hordama, kako nazivamo prve ljudske zajednice. Posle nekoliko stotina godina lutanja za hranom počeo je da se propinje na prste kako bi ubrao plod sa drveta ili video u daljini. Na taj način vremenom kičma je počela da mu se isrpavlja i tako je nastao tzv. uspravljeni čovek ili homo erektus. Uspravljen čovek je bio i prvi lovac zahvaljujući drvenom koplju koje je uspeo da napravi. Ipak, njegovo najveće dostignuće je bilo paljenje vatre. Neandertalac je naziv za poseban tip praistorijskog čoveka koji je naseljavao Evropu. Neandertalci su bili viši i snažniji od današnjeg čoveka, imali su i veći mozak, što ne znači da su bili i pametniji. Bili su odlični lovci. Zanimljivo je da su bili dosta napredni za svoje doba. Naime, bili su prvi koji su sahranjivali mrtve uz određenju ceremoniju. Između 35.000 i 20.000 g.p.n.e. javljaju se tzv. Homo sapiens. Sapiensi su bili izuzetno pametni ljudi, koji nalikuju savremenom čoveku. Pripadnici ove vrste su i kromanjonci. Kromanjonci su najviše podsećali na savremenog čoveka.
Stari Istok
Uvod
U starom veku u oblasti tzv. plodnog polumeseca i u Maloj Aziji nastale su prve poznate civilizacije. Na ovom prostoru živeli su narodi koji nisu uspeli da osnuju velike države, kao što su Feničani, Hebreji i Hetiti, ali i narodi koji su osnovali neka od najmoćnijih carstava, kao što su egipatsko i persijsko carstvo i više različitih carstava na prostoru Mesopotamije (Međurečja). O ovim civilizacijama svedoče brojni istorijski izvori. Najstarije svedočanstvo o Egiptu nalazimo u Homerovim epovima. U Odiseji se spominju egipatski lekari, a u Ilijadi se peva o bogatstvu Tebe. Takođe, postoji nekoliko značajnih izvora na osnovu kojih možemo rekonstruisati istoriju Mesopotamije: Herodot iz Halikarnasa, Ep o Gilgamešu, Hamurabijev zakonik i dr. O istoriji Persije saznajemo zahvaljujući Herodotu i drugim istorijskim izvorima, dok o Feničanima i Hebrejima ponešto znamo i na osnovu Starog Zaveta.
U ovoj lekciji upoznaćemo se sa najstarijim civilizacijama i prvim državama koje su nastale na prostoru tzv. Starog istoka. Upoznaćemo se sa prvim i najznačajnijim vladarima, kulturnoistorijskim spomenicima i prvim osvajanjima.
Egipat
Egipatska civilizacija nastala je u dolini Nila. Reka Nil bila je jedan od najznačajnijih činilaca koji su uticali na razvoj Egipta; zato je važila stara izreka da je „Egipat dar Nila”. Nil se izlivao svake godine, čime je stvarao plodno tle koje je pogodovalo razvoju zemljoradnje. Međutim, kako u Egiptu kiša skoro i da ne pada, voda koja se dobijala izlivanjem Nila bila je dovoljna samo za setvu. Da bi je sačuvalikasnije za zalivanje,
Egipćani su izgradili irigacioni sistem (sisteme zanavodnjavanje), kojim je voda odvođena do udaljenih njiva i bazena, gde je čuvana.Napredak zemljoradnje uticao je na povećanje broja sela, koja su, radi poboljšanja irigacionih sistema, počela da se organizuju u seoske opštine, tzv. nome. Na čelu nomenalazio se starešina ili nomarh. Nome su se postepeno ujedinjavale u veće celine, itako su nastale dve države: Donji Egipat, koji je obuhvatao deltu Nila i manji deodoline, kao i Gornji Egipat, koji se prostirao na većem delu doline, sve do prvogkatarakta. Oko 3.000 godine p.n.e. legendarni vladar Gornjeg Egipta Menes (Herodot ganaziva Menes), odnosno Narmer, nametnuo je svoju vlast Donjem Egiptu, čime je stvoriojedinstvenu egipatsku državu. Egipatski vladar nosio je titulu faraon, što znači velika kuća. Za njega se verovalo da je sam bog, sin boga Sunca, koji ima ljudski oblik dabi mogao da upravlja državom.
Istorija egipatske države i njenih dinastija podeljena je na tri glavna perioda: staro, srednje, novo i pozno carstvo. U periodu starog carstva sagrađeno je najviše piramida, grobnica u kojima su sahranjivani egipatski faraoni, a ispred kojih se često nalazila sfinga, figura sa telom lava i glavom čoveka. Tri najveće piramide bile su Keopsova, Kefrenova i Mikerinova. Ipak, najznačajniji egipatski faraoni živeli su u periodu novog carstva, zvali su se Tutmes III i Ramzes II. Tutmes III je bio vladar koji je uspeo najviše da proširi granice egipatske države, dok je Ramzes II najpoznatiji po mirovnom ugovoru koji je zaključio sa Hatušilišem III, hetitskim carem. Ovaj ugovor je prvi poznati mirovni ugovor u istoriji, a zaključen je nakon bitke kod Kadeša. U periodu poznog carstva Egipat doživljava veliko slabljenje, a, takođe, postao je plen Aleksandra Makedonskog u IV veku p.n.e. i Rimljana u I veku p.n.e.
Slika 3. Egipćani
Mesopotamija
Mesopotamija, u prevodu međurečje, je prostor koji je zahvatao teritoriju između dve reke Tigar i Eufrat. Na ovom prostoru nastalo je nekoliko moćnih država, među kojima su dva carstva bila izuzetno jaka i poznata: Starovavilonsko carstvo i Asirsko carstvo.
Najstariji stanovnici Mesopotamije bili su Sumerci. Oni su naseljavali jug zemlje. Oni su osnovali prve gradove – države u IV milenijumu pre naše ere. Početkom III milenijuma pre naše ere osnovani su prvi gradovi – države, prvi gradski centri. Grad sa okolinom predstavljao je državu. Najpoznatiji gradovi u Sumeru bili su Ur, Uruk, Lagaš, dok su na severu živeli Akađani, a najpoznatiji gradovi bili su Opis, Niniva i Kiš. Sargon I je ujedinio ove dve oblasti u zajedničko sumersko-akadsko carstvo. Ubrzo nakon propasti sumersko-akadskog carstva na ovom prostoru Amoriti, narod semitskog porekla, formirali su novo carstvo – Starovavilonsko carstvo. Najpoznatiji vladar ovog carstva bio je Hamurabi. Vladao je u XVIII veku p.n.e. a poznat je po svom zakoniku. Hamurabijev zakonik je bio prvi kodifikovani zakonik i danas se čuva u muzeju Luvr u Parizu. Poznat je po svojoj surovosti i principu „oko za oko, zub za zub”. U XVI veku p.n.e. na prostoru Mesopotamije nastalo je Asirsko carstvo. Asirci su bili ratoboran narod, a najpoznatiji su po Asurbanipalovoj biblioteci u Ninivi. Asirsko carstvo propalo je u VII veku p.n.e. a na ovim prostorima Haldejci su osnovali Novovavilonsko carstvo. Najpoznatiji vladar ovog carstva bio je Nabukodonosor II, koji je sagradio čuvene Semiramidine viseće vrtove, jedno od sedam svetskih čuda starog sveta. Ovaj vladar je uspeo da pokori Judeju i da Hebreje odvede u vavilonsko ropstvo, kojeg će ih osloboditi persijski car Kir II.
Carstva Starog Istoka
Pored stanovnika Egipta i Mesopotamije značajnog traga u kulturnoistorijskom smislu ostavili su i Feničani, narod koji je živeo uz obalu Sredozemnog mora, koji nikada nije uspeo da osnuje jedinstveno carstvo. Najpoznatiji feničanski gradovi bili su Tir, Biblos i Sidon. Feničani su bili poznati kao dobri moreplovci, po proizvodima od obojenog stakla, ćilibara, ali najpoznatiji su bili po proizvodnji purpurne boje. Oni su bili jedini koji su tada znali za tehniku dobijanja ove boje, koja je bila simbol kraljevske vlasti. Duž čitavog Sredozemlja osnivali su brojne kolonije, među kojima je najpoznatija Kartagina, na teritoriji današnjeg Tunisa.
Hebreji, narod semitskog porekla, naseljavao je prostor između reke Jordan i Mrtvog mora. Ova oblast zvala se Hanan, poznata i kao obećana zemlja. Oni su naselili ovu oblast u XIII veku p.n.e. kada su napustili Egipat, predvođeni Mojsijem. Najpoznatiji hebrejski vladari bili su David, koji je uspeo da formira Izraelsko-judejsko carstvo i njegov sin Solomon, čuven po svom hramu. Međutim, nakon Solomonove smrti Izraelsko-judejsko carstvo se raspalo. Judeju će kasnije pokoriti Nabukodonosor II, da bi ih vavilonskog ropstva oslobodio Kir II. Ipak, u prvom veku naše ere, nakon pobune koju su podigli protiv Rimljana, Hebreji počinju svoje lutanje, a svoju državu će dobiti tek 1948, kada je osnovan Izrael.
Među moćnije narode Starog Istoka spadaju Persijanci, koji su formirali najveće carstvo na ovim prostorima. Osnivač persijskog carstva bio je Kir veliki, dok je jedan od najsposobnijih vladara bio Darije. Darije je svoje veliko carstvo podelio na satrapije, administrativne jedinice, kojima su upravljali satrapi, a poznat je i po tome što je preduzeo veliki pohod na Heladu, koji je završen neuspehom. Sličan poduhvat preduzeo je i njegov sin Kserks; međutim, i taj pohod je završen neuspešno. Persijsko carstvo uništio je Aleksandar Veliki u IV veku p.n.e.
Kultura i religija
Stari istok je bio poznat i po bogatoj i razvijenoj kulturi. Na ovim prostorima nastala su prva pisma. Jedna od najkrupnijih kulturnih tekovina sumerskog naroda bio je pronalazak pisma, koje se pojavljuje oko 3.500 godine p.n.e. U početku, to pismo je bilo piktografsko (slikovno), ali želja da se napišu složeniji pojmovi, da pisanje postane brže i naprednije, dovešće do uprošćavanja ovog prvobitnog pisma. Tako su, umesto čitavog predmeta, počeli crtati samo njegov najkarakterističniji deo, da bi tokom vremena još više uprostili način pisanja, što će dovesti do formiranja tzv. klinastog pisma. Znaci koji se sada utiskuju na mekoj glini gube svoj raniji slikovni lik i tokom vremena dobijaju oblik raznih vertikalnih, horizontalnih i kosih klinova. Klinasto pismo se veoma brzo proširilo i njime su se služili i stanovnici Akada, Asirije, Hetiti, stanovnici države Urartu; koristilo se čak i u Siriji i staroj Palestini. Za razliku od stanovnika Međurečja, stanovnici Egipta koristili su se nešto drugačijim pismom. Naime, njihovo pismo stari Grci su nazvali Svetim znacima – odnosno hijeroglifima.
Egipatsko pismo predstavljalo je kombinaciju piktografskog i fonetskog pisma. Hijeroglifi su danas dešifrovani, pre svega, zahvaljujući Žan Fransoa Šampolionu, koji je 1822. godine na kamenu iz Rozete odgonetnuo tajanstvene znake. Prvo pravo fonetsko (glasovno) pismo pojavilo se u Fenikiji. Feničani su, kao trgovački narod, morali da naprave najveći iskorak u pogledu pisma. Kako su trgovinske operacije zahtevale brzinu i rutinu, njima je bilo neophodno pismo, uz pomoć kojeg će moći za kratko vreme da obave trgovinske transakcije. Zbog toga su sastavili fonetsko pismo od 22 suglasnička znaka, samoglasnike nisu beležili. Ovo pismo bilo je savršenije od svih ostalih pisama koja su korišćena na Starom istoku. Feničansko pismo poznato je kao alfabet po prva dva slova. Ovo pismo preuzeli su kasnije i Grci, dodajući mu znake za samoglasnike.
Nemajući mogućnost da pronađu smisao tajni života i smrti čoveka i prirode uopšte, primitivni ljudi su stvarali fantastične legende. Izuzev Hebreja, narodi Starog istoka bili su politeisti, odnosno verovali su u više bogova. Jedino su Hebreji bili monoteisti i verovali su u jednog boga, koji se zvao Jahve. Iako su bili politeisti, vrhovni bog kod Egipćana bio je Ra, bog Sunca, kasnije nazvan Amon Ra. Dok su kod stanovnika Mesopotamije posebno bili poštovani Anu, bog neba, Marduk, vrhovni bog Vavilona i Šamaš, bog sunca i pravde. Vrhovni bog persijanaca bio je Zaratustra.Književno stvaranje poniklo je u Mespotamiji zajedno sa pojavom pisma još u IV milenijumu p.n.e. Većina književnih dela predstavljalo je samo umetničko uobličenje religijskih mitova, legendi, dogmi i ideja. Najpoznatije i jedno od najboljih književnih dela stare Mesopotamije jeste Ep o Gilgamešu – legendarnom vladaru grada Uruka.
Stanovnici Egipta bili su poznati i po razvijenoj medicini, zahvaljujući činjenici da su svoje mrtve balsamovali. Osim toga, vrlo rano je razvijena i matematika, kao i astronomija.
Antička Grčka
Uvod
Grčka je brdovita zemlja na krajnjem jugu Balkanskog poluostrva. Bila je naseljena još u praistoriji. NJena istorija počinje krajem III ili početkom II milenijuma pre naše ere, doseljavanjem indoevropskih plemena, koja su sebe nazivala Helenima, a Rimljani Grcima. Grci su ostavili velikog traga u istoriji; neki od najznačajnijih kulturnoistorijskih spomenika potiču iz stare Grčke.
U ovoj lekciji upoznaćemo se sa najstarijom istorijom Grčke. Videćemo kako je tekao razvoj polisa – gradova–država, zašto se Grčka nikada nije ujedinila, kao neke druge starovekovne države, protiv koga su ratovali, u koje bogove su verovali i koji su grčki umetnici zadužili čovečanstvo.
Kritsko-mikenski svet
Tokom II milenijuma pre n.e. u helenskom svetu cvetale su dve civilizacije – na ostrvu Kritu postojala su mnogobrojna nezavisna kraljevstva, koja će se vremenom ujediniti pod vlašću vladara grada Knososa, dok se na poluostrvu Peloponezu i u srednjoj Grčkoj razvijala mikenska civilizacija. Najpoznatiji gradovi na Kritu bili su Knosos i Festos, dok su na Peloponezu bili poznati Mikena, po kojoj je civilizacija i dobila ime, Orhomenos, Tirint i dr. Za ostrvo Krit vezuje se čuvena legenda o Minotauru i kralju Minosu, dok je istorija Mikene najpoznatija po kralju Agamemnonu, učesniku trojanskog rata. Krićani su uspeli da uspostave talasokratiju, odnosno prevlast na moru. Trojanski rat je bio najznačajniji događaj mikenske civilizacije; rat je trajao deset godina i odigrao se početkom 12 veka p.n.e. a vođen je, prema legendi, zbog lepe Helene (Jelene), koju je trojanski princ Paris preoteo spartanskom kralju Menelaju. Rat je završen pobedom Helena, koji su lukavstvom, uz pomoć drvenog konja, uspeli da pobede Trojance i razore Troju. Desetu godinu ovog rata opisao je grčki pesnik Homer u Ilijadi. Stanovnici minojske civilizacije koristili su se linear-a pismom, koje do danas nije dešifrovano, dok su se stanovnici mikenske kulture koristili linear-b pismom, koje je dešifrovano.
U XIII veku p.n.e. istočno sredozemlje bilo je zahvaćeno talasom velikih previranja. Narodi sa mora rušili su sve pred sobom od obala Male Azije preko Sirije, Fenikije i Egipta. U to vreme se u Heladi pojavljuju Dorci, grčko pleme koje je do tada živelo po obodima mikenskog sveta na severu. Bogata mikenska kultura biće uništena u kratkom roku dolaskom ratobornijih, ali kulturno zaostalijih Doraca. Zbog toga je ovaj period grčke istorije dobio naziv mračno doba. Razdoblje grčke istorije koje je počelo dorskom najezdom, a završeno devetim vekom p.n.e, naziva se još i homersko doba, budući da za ovaj period, pored arheoloških izvora, najviše podataka daju homerovi epovi Ilijada i Odiseja. Grčka je u ovom periodu bila prilično razjedinjena. Zajednice su se delile na file – plemena, plemena na bratstva – fratrije. Na čelu svake zajednice nalazio se kralj
– bazileus, veće starešina i narodna skupština.
Grčka je pretežno brdovita zemlja, ispresecana rečnim dolinama i plodnim ravnicama. Ovakav reljef uslovio je njenu političku rascepkanost. Heleni nikada nisu stvorili jedinstvenu državu, već su živeli u polisima, nezavisnim gradovima-državama. Prvi polisi pojavili su se tek u VIII veku p.n.e. Među najznačajnije ubrajaju se Sparta i Atina.
Grci su još u mikensko doba posejali veliki broj naseobina širom istočnog i zapadnog sredozemlja. Seoba Doraca dovela je do pomeranja Jonaca i Eolaca ka zapadnoj obali Male Azije. Međutim, u periodu između VIII i VI veka p.n.e. kolonizacija je bila najintenzivnija. Helene su različiti razlozi podstakli na kolonizatorske pokrete: potraga za plodnom zemljom, stalni porast broja stanovnika, potraga za novim tržištima i političke borbe. Glavni pravci kolonizatorskih pokreta u periodu između VIII i VI veka p.n.e. bili su zapad – obala Sicilije i Južne Italije. Zbog velikog broja grčkih kolonija na prostoru Južne Italije ova oblast je i nazvana Velika Grčka (Magna Graecia). Po obalama Helesponta i Propontide i do Ponta (Crno more) i treći pravac je bio jug, odnosno severna obala Afrike, gde su osnovane samo dve kolonije. Polis koji bi osnovao koloniju nazivan je metropolom.
Najpoznatije kolonije u Južnoj Italiji bile su Tarent, Sirakuza, Kirena, Naukratis i dr. Grci su preko kolonija dobijali sirovine i razne vrste proizvoda i namirnica. S druge strane, varvari su se preko kolonija upoznavali sa grčkim jezikom, religijom i načinom života. Mnogi od njih primili su grčke običaje i kulturu. Taj proces se naziva helenizacija.
Atina
Atina je jonski polis. Osnovana je na poluostrvu Atika. U najstarijem periodu Atika je bila izdeljena na nekoliko manjih kraljevina. Ove kraljevine pod svojom vlašću ujediniće Atina. Atina je izvršila sinoikiju (ujedinjenje). Tradicija nam govori da je to učinio legendarni kralj Tezej u XII veku p.n.e. Građani Atine delili su se na aristokratiju i demos. Aristokrate su bili ljudi plemenitog porekla i nazivani su eupatridima, što znači rođeni od plemenitih očeva. Naime, smatralo se da oni vode poreklo od helenskih bogova. Demos, tj. običan narod, činili su zanatlije, trgovci i seljaci. Treću kategoriju atinskog društva činili su robovi. Svaki imućniji Atinjanin imao je najmanje pedeset robova, koji su bili njegovo lično vlasništvo i on je mogao sa njima da radi šta je želeo.
Atinom su u najstarije doba vladali kraljevi – tj. bazileusi. NJihovu vlast su najpre ograničili, a zatim ukinuli eupatridi, koji preuzimaju vlast. Iz njihovih redova birano je devetorica arhonata. Sada su među njima bile raspoređene funkcije izvršne, vojne i sudske vlasti, koja je dotle bila koncentrisana u rukama bazileusa. U početku je vlast arhonata bila doživotna; međutim, vrlo brzo je ograničena na deset, a zatim na samo godinu dana. Pošto bi završili službu arhonata, oni su postajali članovi veća, koje se naziva areopag zato što je zasedalo na brdu posvećenom bogu rata Aresu. Areopag je zajedno sa arhontima upravljao državom.
Slika 4. Atina
Zakonodavstvo
Prvi pisani – kodifikovani zakoni u Atini bili su Drakonovi. Za njih se govorilo da su pisani krvlju zato što su bili izuzetno strogi. Drakonovi zakoni sastavljeni su 621. g.p.n.e. Međutim, prvi korak ka uspostavljanju demokratije (demokratija je oblik vlasti u kojoj narod indirektno, preko izabranih predstavnika upravlja državom. Naziv potiče od reči demos, što znači narod, i kratia, što znači vladati) bile su Solonove reforme 594. g.p.n.e. Solonovim reformama atinsko građanstvo je podeljeno na četiri file po imovinskom stanju, tako da su se politička prava određivala na osnovu prihoda, tj. bogatstva. Sledeći korak u političkom razvitku Atine bila je Pizistratova tiranija, koja je bila blaga i koja je Atini donela ekonomski prosperitet. Nakon ukidanja tiranije, Klisten je sproveo novu reformu. On je atinsko građanstvo podelio na deset fila po teritorijalnoj pripadnosti, tako da imovinsko stanje više nije odlučivalo o političkim pravima zato što je svaka od deset fila slala po 50 predstavnika u veće pet stotina. Međutim, u Klistenovo vreme uveden je jedan surov običaj, koji je nazivan ostrakizam. Dobio je ime po ostraki – komadiću crepa.
Ostrakizam je podrazumevao glasanje za one koji su politički nepodobni i koje je potrebno proterati iz Atine na deset godina. Po isteku deset godina, proterani se mogao vratiti i dobiti nazad svoje posede. Atinska demokratija doživeće svoj procvat za vreme Perikla, koji je najveći značaj u vođenju zemlje dao narodnoj skupštini – eklesiji, a uveo je i teorikon – pozorišni novac. Naime, sirotinja je odlaskom u pozorište dobijala novac, kao neku vrste socijalne pomoći.
Sparta
Drugi značajan polis u Grčkoj bila je Sparta. Sparta je bila, pre svega, ratnički polis. Nastala je na Peloponezu u oblasti Lakonija. Spartanci su bili poznati po surovom odgajanju mladih i kao najbolji ratnici. Čuven je bio način izražavanja kod Spartanaca, koji je nazvan lakonski govor, podrazumevao je kratak i jasan odgovor na postavljena pitanja. Kad Spartanac kreće u rat, žena ga ispraća tako što izgovara rečenicu „Ili sa štitom ili na njemu”. Spartom su upravljala dva kralja – bazileusa, veće 28 staraca – geruzija i Narodna skupština – apela. Najveća vlast je bila skoncentrisana u rukama Geruzije, u koju su mogli ući spartijati stariji od 65 godina. Sparta je bila poznata kao konzervativni polis, kojim je vladala oligarhija (oligarhijski način vladavine podrazumeva vladavinu određene grupe ljudi), a poštovali su se zakoni koje je sastavio legendarni zakonodavac Likurg. Spartansko društvo delilo se na Spartijate, Perijeke i Helote. Jedino su spartijati bili punopravni članovi zajednice, dok su heloti bili državni robovi.
Grčko-persijski ratovi
U V veku p.n.e. čitava Helada je bila ugrožena najezdom varvara iz Persije. Pod izgovorom da želi da kazni Grke za pomoć grčkim kolonijama na maloazijskoj obali, koje su se u periodu od 499. do 494. pobunile protiv persijske vlasti, persijski car Darije je pokrenuo veliku ofanzivu 492. g.p.n.e. Međutim, ovaj persijski pohod je završen porazom na maratonskom polju. Nakon pobede Atinjana na Maratonu, atinski hoplit (vojnik) Filipides je istrčao deonicu od maratonskog polja do Atine, obavestio Atinjane o pobedi i potom preminuo od iscrpljenosti. U njegovu, i u čast pobede Helena nad varvarima danas postoji atletska disciplina maraton. Nakon neuspešnog prvog pohoda, Persijanci su 480. g.p.n.e. predvođeni kraljem Kserksom preduzeli novi veliki pohod, koji će dovesti do čuvenog poraza Grka u Termopilskom klancu. Tom prilikom izginulo je 300 Spartanaca zajedno sa svojim kraljem Leonidom, koji su branili prolaz kroz Termopile. Nakon pobede u Termopilskom klancu, Persijanci su spalili Atinu, ali su ubrzo poraženi kod ostrva Salamina, a 479. g.p.n.e. i kod Plateje i rta Mikale. Grčko-persijski rat, koji je počeo ustankom maloazijskih Grka u Joniji 499. g.p.n.e., završen je pobedom Grka 449. g.p.n.e.
Peloponeski rat
Nakon pobede Grka u ratu protiv Persije, Atina, koja je okupila svoje saveznike u Delski savez, koji će kasnije prerasti u Atinski pomorski savez, počela je enormno da jača. Sparta je postala zabrinuta zbog atinske hegemonije (prevlasti) u Grčkoj i zato je počela da se priprema za rat protiv Atine. Ovaj rat je u istoriji poznat kao peloponeski rat i trajao je od 431. do 404. g.p.n.e. Rat je završen pobedom Sparte, čime je ukinuta atinska hegemonija.
Jačanje Makedonije
Sukobi među grčkim polisima omogućili su novom kraljevstvu, koje je nastajalo severno od Grčke, da vremenom postane vodeća sila na ovim prostorima. To je bila Makedonija Filipa II Makedonskog. Pobedom nad Grcima kod Heroneje u Beotiji 338. g.p.n.e.
FilipII je uspostavio hegemoniju u grčkom svetu. Filip II je ubedljivu pobedu odneo i zahvaljujući činjenici da je uspeo da reformiše svoju vojsku, uvevši falangu, odrede gusto zbijenih redova pešaka, koji su bili naoružani sarisima, kopljima dugim i do 6 metara. Filipa II je 336. g.p.n.e. nasledio njegov sin Aleksandar Veliki (Makedonski), koji je postigao još veće uspehe od oca. Pored toga što je uspeo da očuva vlast u Grčkoj, Aleksandar je stvorio veliko carstvo koje se prostiralo sve do Inda. U širenju makedonskog carstva, Aleksandar je uspeo da zauzme Persiju, porazivši persijance u tri navrata: na Graniku, kod Isa i kod Gaugamele, osvojio je Egipat, a uspeo je da porazi i indijskog kralja Pora. Međutim, u naponu snage je umro 323. g.p.n.e. u Vavilonu, ne ostavivši naslednika. Nakon njegove smrti nastupio je tzv. period dijadoha, njegovih generala koji su se međusobno sukobljavali oko nasledstva. Usled tih sukoba, ogromno makedonsko carstvo je podeljeno na tri kraljevstva: kraljevstvo Seleukida u Siriji, Kraljevstvo Ptolomeida u Egiptu i Makedonija u Antigonidi.
Kultura
Stari Grci su imali veoma razvijenu kulturu. Najrazvijenije oblasti kulture bile su arhitektura, vajarstvo i književnost. U arhitekturi razlikujemo tri stila: dorski, jonski i korintski. Što se vajarstva tiče, izdvajaju se Miron sa statuom Bacač diska i Fidija sa Atinom Partenos. Među književnicima najznačajniji su bili komediograf Aristofan sa delom Žabe, u oblasti drame Sofokle i njegova Antigona. Svakako, najpoznatiji je bio Homer sa Ilijadom i Odisejom. Grci su posebnu pažnju posvećivali filozofiji. Među najistaknutijim filozofima antičke Grčke bili su Aristotel i Platon.
Antički Rim
Uvod
Prva dva veka rimske istorije predstavljaju više legendu nego istoriju. Prema legendi, Rim je osnovan 753. godine p.n.e. Arheološka iskopovanja, utvrdiće da je Rim osnovan nešto kasnije. O samom osnivanju Rima nisu sačuvani nikakvi verodostojni podaci, tako da se o poreklu Rima prepliću legende i istorijska istina, ili, bolje rečeno, arheološka istina. Najrasprostranjenija legenda se odnosi na Eneju. Naime, jedan od učesnika u trojanskom ratu, Eneja, po završetku rata odlazi u Italiju, gde osniva grad Alba Longu. Jednog od Enejinih potomaka Numitora zbacio je s prestola njegov brat Amulije.
Numitarovog sina Amulije je pogubio, a njegovu kćer Reu Silviju, iz straha da ona može roditi naslednika, posvetio za vestalku (sveštenica u hramu boginje Veste, rimske boginje ognjišta, koja se zavetuje na čednost, te ukoliko bi prekršila ovaj zavet kazna bi bila da je živu zakopaju). Međutim, Silvija je začela sa bogom Marsom (bog rata) i rodila dva sina blizanca – Romula i Rema. Da bi se njih oslobodio, svirepi Amulije naredio je da se bace u Tibar. Blizanci su na čudan način spaseni, talas ih je izbacio na obalu, a na obali ih je pronašla vučica koja ih je podojila i tako im spasla život. Nakon toga decu je pronašao kraljev pastir, kod koga su blizanci živeli do punoletstva. Nakon što su odrasli, Romul i Rem su saznali istinu o svom poreklu, zaratili protiv Amulija i ubili ga. Nakon toga Numitara su vratili na presto AlbaLonge, a za sebe su odlučili da sagrade novi grad, koji je, u čast starijeg brata, imao da se nazove Rim. Odlučili su da sagrade grad na obali gde ih je voda izbacila i otuda je Rim nastao na levoj obali Tibra, oko 25 km od ušća Tibra u Tirensko more. Međutim, tokom izgradnje je izbio sukob među braćom, zato što je Rem stalno preskakao bedeme koje je Romul gradio, i u naletu besa, Romul je ubio Rema i sam završio grad.
U ovoj lekciji upoznaćemo se sa razvojem rimske republike i njenom propašću. Videćemo koliko su osvajanja rimskih generala doprinela propasti republike i koje su to teritorije Rimljani osvojili. Upoznaćemo, takođe, i državno uređenje republike. Sa propašću republike u Rimu je uspostavljen poseban oblik vlasti, koji je nazvan principat i koji je podsećao na carstvo; oblik vlasti je podsećao na republiku, ali je sva vlast bila u rukama jednog čoveka – princpesa. Međutim, kako se vremenom i ovakav oblik vlasti pokazao napraktičnim, uspostavljen je novi oblik vlasti – dominat. Dominat je ujedno bio uvod u propast Rima.
Rimska republika
Međutim, arheološka iskopavanja nam daju nešto drugačije podatke. Prema arheološkim iskopavanjima, Rim je nastao u VII v.p.n.e. Oni su pokazali da je grad nastao postepenim ujedinjavanjem naselja na sedam brežuljaka na levoj obali Tibra.Najstarije od tih naselja potiče s kraja II ili početka I milenijuma p.n.e. Bilo kako bilo, od nastanka pa do 509. godine p.n.e. Rimom su vladali kraljevi. Bilo ih je ukupno sedam i, prema legendi, prvi kralj je bio Romul. On je građane podelio na patricije i plebejce. Patriciji su pripadali uglednom sloju građana, dok su plebejci bili običan narod. Poslednji rimski kralj bio je Tarkvinije oholi, koji je zbačen sa vlasti 509. g.p.n.e. Nakon što je zbačen sedmi i poslednji kralj, u Rimu je uspostavljena republika.
Na čelu države sada su stajala dva izborna konzula, koja su se menjala svake godine;takođe su zadržane narodne skupštine – komicije, kao i Senat. Još od doba kraljeva, rimsko stanovništvo bilo je podeljeno na patricije, za koje se verovalo da vode poreklo od prvih senatora još iz vremena Romula, i plebejce, koji su predstavljali običan narod. Kako nisu imali politička prava kao patriciji, plebejci su se dugo vremenaborili za dobijanje jednakih prava. Prvi korak u tom smislu bilo je pravo da birajunarodne tribune, koji su ih predstavljali u Senatu, gde su imali pravo veta (zabrana).Sledeći bitan korak bio je Zakon 12 tablica koji je donet sredinom petog veka p.n.e. da bi sredinom četvrtog veka p.n.e. bili doneti zakoni po kojima je jedan od konzula morao biti biran iz redova plebejaca.
Državno uređenje republike bilo je tako osmišljeno da pojedinac ne može steći apsolutnu vlast. Državom su u doba republike upravljali magistrati, Senat i narodne skupštine – tzv komicije. Magistrature su se delile na redovne i vanredne. U redovne se ubrajaju konzuli, pretori, edili, kvestori i cenzori. U vanredne magistrature spadali su diktatori. Diktatori su se birali samo u vreme velikih opasnosti. Rimljani su postepeno širili svoju vlast, najpre na Apeninskom poluostrvu, gde su ratovali protiv Etruraca, Gala, Samnita i Tarenta. Čuven je bio rat protiv epirskog kralja Pira, koji je ratovao protiv Rimljana na poziv Tarenta. Nakon jedne od bitaka, koja se odigrala kod grada Auskuluma u Apuliji nastala je čuvena izreka pirova pobeda.Naime, u ovoj bici Pir je odneo pobedu nad Rimljanima, ali ga je ona koštala velikog broja vojnika. Pošto su pokorili Apeninsko poluostrvo, Rimljani su se okrenuli pokoravanju Sredozemlja. Tu su se najpre sukobili sa Kartaginjanima, koje su Rimljani nazivali Punima, pa su otuda ovi ratovi nazvani punski. U periodu od 264 do 146. g.p.n.e. vođena su tri punska rata.
Kartagina je bila feničanska kolonija, osnovana 814.g.p.n.e. na teritoriji današnjeg Tunisa; bila je jako bogat grad, čije se stanovništvo bavilo trgovinom i pomorstvom. Nakon što su između 264. i 241. g.p.n.e. Rimljani pobedili Kartaginjane u prvom punskom ratu, Kartaginjani su osnovali svoju koloniju na Iberijskom (Pirinejskom) poluostrvu, koja se zvala Nova Kartagina. Na čel Kartagine je, takođe, došao jedan od najboljih vojskovođa u istoriji Hanibal, koji je od malena vaspitavan da ne voli Rimljane. On je 218. g.p.n.e. poveo veliku vojsku na Rim,prešavši nepristupačne Alpe. U jednom trenutku, a nakon poraza rimske vojske kod Kane 216.g.p.n.e. Hanibal se našao nadomak Rima, pa je u Rimu zavladala panika, a Rimljani su uzvikivali Hanibal ante portas (Hanibal pred vratima). Ipak, Rimljani su i u drugom punskom ratu uspeli da poraze Kartaginjane 202. g.p.n.e. Treći punski rat je vođen od 149. do 146. g.p.n.e. i u ovom ratu se istakao rimski vojskovođa Scipion, koji je uspeo da uništi Kartaginu. Pošto su pokorili Kartaginjane, Rimljani su uspeli da zagospodare zapadnim Sredozemljem.
Nakon pokoravanja zapadnog Sredozemlja, Rimljani se okreću istoku, gde pokoravaju Ilire, kao i manje kraljevine u Maloj Aziji, čime su Sredozemno more pretvorili u rimsko jezero. Paralelno sa širenjem svoje teritorije, Rimljani su osvojena područja počeli da pretvaraju u provincije, kojima su upravljali bivši konzuli i pretori. Upravljanje provincijama je donosilo velike prihode njihovim upravnicima. Ipak, paralelno sa širenjem rimske vlasti, počele su prve krize, koje će kulminirati građanskim ratovima.
Slika 5. Romul i Rem
Rimljani su za nešto više od sto godina postali gospodari čitavog Sredozemlja. Ova osvajanja su imala dvostruke posledice; s jedne strane, određene kategorije ljudi su se enormno bogatile, dok je, s druge strane, mnogo veći broj ljudi siromašio. To će dovesti do velike krize unutar same republike, koja će kulminirati građanskim ratovima, a okončati se ukidanjem republike i uvođenjem principata. Tokom drugog veka p.n.e. rimsku republiku zahvatila je teška agrarna kriza. Ovu krizu pokušala su da reše braća Grah, Tiberije i Gaj Grah, svojim reformama, koje su predviđale davanje zemljišta seljaštvu, ali one nisu uspele, a braća Grah su ubijena. Nakon neuspelih reformi braće Grah, istoriju Rima obeležiće sukob između Gaja Marija i Kornelija Sule. Ovaj sukob doveo je do prvih proskripcija u istoriji Rima. Naime, proskripcije su predstavljale spiskove političkih protivnika, koji su stavljani van zakona, što je omogućavalo drugima da ih ubiju, konfiskuju im imovinu, a da pritom ne odgovaraju za to. Nakon Marijeve i Suline smrti, na istorijskoj sceni se pojavljuju tri vrlo uticajne ličnosti: Gaj Julije Cezar, Gnej Pompej i Marko Kras. Oni su zaključili sporazum, koji je u istoriji poznat kao prvi trijumvirat i koji je imao za cilj sređivanje političkih prilika u Rimu. Međutim, desilo se upravo suprotno. Prilike u Rimu se nisu smirile, već su kulminirale u ratu između Pompeja i Cezara. Iz tog rata Cezar je izašao kao pobednik, pošto je bežeći pred Cezarovom vojskom koja je prešla Rubikon, nakon što je Cezar izgovorio čuvenu rečenicu Kocka je bačena, Pompej ubijen u Egiptu. Tokom boravka u Egiptu, Cezar je upoznao egipatsku kraljicu Kleopatru. Na martovske ide, verski praznik u Rimu, Cezar je ubijen u Senatu. Zavera protiv Cezara je skovana zato što je procenjeno da Cezar teži diktatorskoj vlasti. Ubrzo nakon Cezarove smrti obrazovan je drugi trijumvirat, koji su činili Oktavijan, Cezarov nećak i usvojeni sin, Marko Antonije, Cezarov bliski saradnik, i Emilije Lepid. Cilj ovog trijumvirata je bio kažnjavanje atentatora. Međutim, ubrzo pošto su glavni vinovnici atentata ubijeni, trijumviri su zaratili među sobom. Iz tog sukoba kao pobednik je izašao Oktavijan, koji će se ubrzo proglasiti za princepsa, čime je, posle više vekova, u Rimu ukinuta republika i uspostavljen novi oblik vlasti – principat.
Osim što je postao princeps, Oktavijan je za sebe uzeo zvanje Avgusta – uzvišenog. Period principata je trajao do 284. g.n.e., kada je uspostavljen novi oblik vlasti – dominat, od reči dominus – gospodar.
Principat
Oktavijan Avgust je bio jedan od najuspešnijih rimskih vladara. Držao se devize Hlebai igara, a vodio je osvajačku politiku. Nakon njegove smrti smenilo se dosta vladara, koji nisu imali toliko uspeha. Jedan od najpoznatijih bio je Neron, za koga se veruje da je spalio Rim. Usled političke nestabilnosti u Rimu, koja je obeležila treći vek naše ere, za vlast će se izboriti Dioklecijan, koji je uspostavio novi oblik vlasti dominat. Osim toga, on je uveo i tetrarhiju, podelu carstva na četiri dela, kojima su upravljala dva avgusta i dva cezara (nakon atentata na Gaja Julija Cezara, cezar postaje vladarska titula u Rimu).
Dominat
Dioklecijan je ostao upamćen po velikim progonima hrišćana, u Rimu od prvog veka naše ere, i koji su smatrani za sektu. Ipak, Dioklecijanov naslednik, Konstantin Veliki je 313. g.n.e. izdao tzv. Milanski edikt, kojim je hrišćanstvo proglašeno ravnopravnom religijom u Rimu. Osim toga, Konstantin Veliki je naredio da se izgradi nova prestonica na ruševinama stare grčke kolonije Vizant. Ovaj grad je nazvan u čast vladara Konstantinopolj. Car Teodosije je 394.g. podelio rimsko carstvo na dva dela: Zapadno rimsko carstvo i Istočno rimsko carstvo, koje će istoričari nazvati Vizantija. Vremenom, granice rimskog carstva će postati sve češće predmet napada od strane varvara, sve dok 476. g.n.e. nije uništeno Zapadno rimsko carstvo, čime je ujedno i okončana istorija starog veka.
Kao i Grci, i Rimljani su imali razvijenu kulturu. Dosta toga Rimljani preuzimaju od Grka, što je uobičajena pojava. Kao i Grci, i Rimljani su bili politeisti, tj. verovali su u više bogova. Vrhovni bog je bio Mars, bog rata. U umetnosti najrazvijenija je bila knjiženost. Najpoznatiji rimski književnici bili su Vergilije, koji je napisao Eneidu (Ep o Eneji), Ovidije – Metamorfoze, Horacije – Satire.
Velika seoba naroda, hrišćanska crkva i nastanak feudalizma
Uvod
Civilizacija Zapadne Evrope u periodu poznatom kao srednji vek bila je mešavina civilizacije Poznog rimskog carstva i civilizacija raznih naroda koje su Rimljani nazivali varvarima. Poznim rimskom carstvom obično smatramo državu koju su početkom 4. veka stvorili Dioklecijan i Konstantin Veliki. U četvrtom veku granica carstva nije razdvajala čisto rimski od čisto varvarskog sveta. U to vreme bilo je dosta Germana koji su služili u rimskoj vojsci kao najamnici.
U ovoj lekciji upoznaćemo se sa velikom seobom naroda, kao i sa nastankom germanskih država. Uočićemo razlike između nekadašnjeg rimskog carstva i varvarskih država. Nakon toga analiziraćemo koliko je primanje hrišćanstva uticalo na promenu svesti varvarskih naroda, koliko su pape koristile religiju za borbu protiv pagana. U ovoj lekciji bavićemo se i razvojem feudalizma, uočićemo njegov značaj za društveni razvoj u srednjem veku.
Germanska najezda i velika seoba naroda
Najranija poznata otadžbina germanskih naroda bile su oblasti koje okružuju zapadni deo Baltičkog mora (južni deo Skandinavskog poluostrva) i severnu Nemačku do reke Odre na istok. Odatle su se oni postepeno širili preko centralne Evrope. Tokom četvrtog veka germanski narodi su opsedali granice Carstva. Povremeno su pobeđivali pogranične trupe i pustošili carske provincije, ali čim bi pristiglo pojačanje, Germani bi bili potisnuti nazad. Germanska plemena su bila ratnička plemena. Oni su čitav svoj život uglavnom provodili ratujući i pljačkajući. Od svih germanskih naroda Goti su uspostavili daleko najrazvijeniju političku organizaciju. Oni su bili ujedinjeni pod kraljevima i tokom 4. veka u bliskim vezama sa Carstvom. Gotski plemići su često boravili u Konstantinopolju, gde su dosta naučili o rimskim običajima. Goti su bili narod poreklom sa juga Skandinavije. Oni dolaze na ušće reke Visle i odatle se oko 150. godine spuštaju ka obalama Crnog mora. Na reci Dnjestar se razdvajaju u dve skupine – istočne Ostrogote i zapadne Vizigote.
Kao početak seobe naroda obično se uzima 375. godina, kada su Huni, divlji nomadi(narod koji nema stalno prebivalište, već se stalno kreće s jednog mesta na drugo) iz azijskih stepa prodrli kroz Vrata naroda, ravnicu između planine Ural i Kaspijskog jezera. Prodor Huna iz Azije u Evropu doveo je do pomeranja germanskih plemena koja su im se našla na putu. Prvi na udaru su se našli Ostrogoti i Vizigoti. Huni su najpre uspeli da pokore Ostrogote, koji su naselili oblast severno od Crnog mora, a zatim se Ostrogoti zajedno sa Hunima naseljavaju u oblasti Panonije. Odatle će, nakon propasti hunskog saveza, provaliti na istočni Balkan. Kada su Huni napali Vizigote, ovi se obraćaju za pomoć rimskom caru Valensu (364–378), tražeći dozvolu da se nasele na rimskoj teritoriji. Valens je naselio Vizigote na teritoriji današnje Bugarske; međutim, između varvara i Rimljana je vrlo brzo došlo do sukoba. Naime, nezadovoljni ponašanjem rimskih činovnika, vizigoti su se pobunili i počeli da pljačkaju susedne rimske oblasti. Kako bi kaznio neposlušne varvare, car je došao na čelu velike vojske na Balkansko poluostrvo i sudario se sa Vizigotima kod Hadrijanapolja (Jedrena) 378. godine. Naslednici cara Valensa zaključuju tada sporazum sa Vizigotima i naseljavaju ih u Trakiji. Međutim, saradnja nije bila dugog veka. Vizigotski kralj Alarih poveo je svoje sunarodnika na zapad prema Rimu. Godine 410. oni osvajaju Rim, pljačkaju ga i napuštaju. Sa Apeninskog poluostrva oni prelaze najpre u Galiju, a zatim u Španiju, gde formiraju svoju kraljevinu, koja će opstati do 711. godine, kada su je osvojili Arabljani.
Prva značajna varvarska država stvorena na tlu Carstva bio je Hunski savez pod vođstvom Atile, zvanog Bič božji (434–453). Atila je stvorio kraljevstvo koje se prostiralo od Alpa na zapadu do Kaspijskog jezera na istoku. Na udaru Huna najpre su se našle balkanske provincije. Pod njihovim naletima stradali su Singidunum, Naisus, Sirmijum i mnoga druga privredna i kulturna središta. Međutim, od daljeg stradanja istočno rimsko carstvo spasila je Atilina odluka da krene na zapad. Presudna bitka između Rima i Huna odigrala se na Katalaunskim poljima u blizini Pariza 451. godine.
Ova bitka je, u suštini, bila bitka dve varvarske vojske, s obzirom da je i rimska vojska, kojom je komandovao iskusni rimski general Aecije, bila sastavljena mahom od varvara.
Uprkos dotadašnjim uspesima, Huni su u ovoj bici pretrpeli poraz; međutim, to nije značilo njihovo potpuno zaustavljanje. Već iduće godine Huni su prodrli u Italiju, pustošeći sve pred sobom. Rim je verovatno od sigurnog osvajanja spasila Atilina iznenadna smrt 453. godine. Lišena vođe od autoriteta, hunska država se brzo nakon Atiline smrti raspala. Međutim, ako je Rim bio pošteđen osvajanja Huna, priliku da ga osvoje nisu propustili Vandali. Vandali su pleme poreklom sa srednje Odre, koji su 455 godine zauzeli Rim. Oni su ga potpuno opljačkali, odnoseći ogroman i bogat plen. Ovaj događaj ostavio je dubok utisak na evropsku civilizaciju, pa izraz vandalizam i danas označava divlje i rušilačko ponašanje. Nakon što su opljačkali Rim, oni su prešli u severnu Afriku, gde su formirali Vandalsko kraljevstvo, koje se održalo do godine, kada ga je osvojio Velizar, Justinijanov vojskovođa.
Slika 6. Atila Bič Božji
Poslednjih godina svoga postojanja Zapadno rimsko carstvo praktično je bilo svedeno samo na teritoriju Apeninskog poluostrva. Galiju su držali Franci, Španiju Vizigoti, a severnu Afriku Vandali. Poslednji vladar Zapadno rimskog carstva bio je Romul Avgustul, koga je 476. godine sa prestola zbacio vođa germanskih najamničkih plemana Odoakar.
Ratovi Franaka na strani Rimljana protiv Huna u velikoj meri omogućili su poraz hunskih trupa na Katalunskim poljima. Smrt Atile 453. godine otvorila je put raspadu hunskog plemenskog saveza, što je olakšalo stvaranje nove moćne države, franačkog kraljevstva. Prvi franački kralj, izabran krajem V veka, bio je Hlodoveh (481–511), koji je pripadao lozi Merovinga i u čije vreme Franci prihvataju hrišćanstvo. Ipak, Franačka će najveći uspeh dostići tokom vladavine Karolinške dinastije. Osnivačem dinastije Karolinga smatra se Pipin Mali, sin Karla Martela, koji je kod Poatjea 732. godine uspeo da porazi Arabljane, čime je zaustavio njihov dalji prodor u Evropu. Pipnov sin, poznat pod imenom Karlo Veliki, krunisan je 800. godine za cara i postao je franački vladar koji je najviše proširio granice carstva. Ipak, nakon njegove smrti veliko franačko carstvo se raspalo, a 843 godine Verdenskim sporazumom je i zvanično podeljeno na tri dela.
Slika 8. Karlo Veliki
Hrišćanstvo
U antici većina naroda su bili politeisti, uključujući i Rimljane. Izuzetak su bili jedino Jevreji koji su bili monoteisti, odnosno verovali su u jednog boga – Jahve. Međutim, u I veku n.e. u Palestini se pojavila nova monoteistička vera – hrišćanstvo. Hrišćanstvo se širilo velikom brzinom. Najpre se raširilo na istoku carstva, ali je vrlo brzo našlo svoja uporišta i u njegovom zapadnom delu. Osnivač hrišćanske religije bio je Isus Hrist. On je rođen u Palestini, u tridesetoj godini vladavine cara Avgusta. NJegov život i stradanje opisano je u jevanđeljima, kojih ukupno ima četiri, i ona čine sastavni deo Novog zaveta.
Prvi progon hrišćana organizovan je 64. godine n.e. za vreme Nerona, a u vezi sa spaljivanjem Rima, za koje je Neron optužio hrišćane. Poslednji veliki progon hriššćana obavljen je u vreme vladavine Dioklecijana (284–305). Progoni hrišćana su prestali dolaskom na vlast Konstantina Velikog, koji je bio verski trpeljiv. On je 313. godine izdao tzv. Milanski edikt, kojim je proklamovano slobodno ispovedanje hrišćanske religije. On je bio zaslužan i za sazivanje prvog vaseljenskog sabora 325. godine. Prvi vaseljenski sabor sastao se u Nikeji. Konačno, car Teodosije (379-395) izdao je edikt kojim je bilo predviđeno da svi njegovi podanici moraju prihvatiti hrišćanstvo i kojim je zabranjena pripadnost paganskim kultovima. Za vreme njegove vladavine hrišćanstvo je postalo jedina zvanična religija carstva.
Propadanje Zapadnog rimskog carstva, život nedostojan vernika, propadanje vrednosti antičkog sveta, nagnali su pojedine ljude da se povuku u pustinjački život. Obrazac asketskog života preuzet je sa istoka. NJegov utemeljivač je bio sveti Vasilije Veliki, tako da se veliki broj ljudi u zapadnoj Evropi odlučuje za pustinjački život. Ovaj oblik života institucionalizovan je u prvim kinovijskim zajednicama. Kinovija je manastirska zajednica u kojoj kaluđeri žive kao članovi jednog domaćinstva. Na čelu te zajednice nalazi se iguman, koji se u zapadnoj Evropi naziva opat.
Obrazac zapadnog monaštva pružio je Benedikt iz Nursije. On je u malenom mestu Monte Kasino, udaljenom oko 150 km od Rima, osnovao 529. godine manastir Monte Kasino. U tom manastiru je proveo ostatak života, gde je sastavio Regulu (pravilo), koje će postati osnova budućeg života čitavog benediktinskog reda. U Istočnom rimskom carstvu (Vizantiji) u osmom veku je pod uticajem Arabljana došlo do pojave koja je poznata kao ikonoborstvo. To je bio pokret protiv ikona. Ipak, do devetog veka pristalice poštovanja ikona su pobedile i ikone su opstale. Ovaj sukob je doveo do produbljivanja jaza unutar hrišćanske crkve, koji je kulminirao u jedanaestom veku, kada je 1054. godine došlo do velike šizme, tj. raskola na istočnu i zapadnu hrišćansku crkvu.
Feudalizam
U periodu vladavine Karlonga u Franačkoj počinje da se uspostavlja sistem veza zavisnosti čoveka od čoveka, koji će vremenom postati rasporstranjen na zapadu Evrope kao sistem društvene organizacije koji nazivamo feudalizmom. Od tada nekadašnji slobodni seljaci postali su kmetovi. NJihova zemlja je postala vlasništvo feudalaca i za nju su morali plaćati brojne dažbine, koje su se jednim imenom zvale feudalne rente i sastojale su se u kulučenju na feudalčevom imanju određeni broj dana u mesecu (radna renta), davanju dela sopstvenih proizvoda (naturalna renta) i plaćanju poreza u novcu (novčana renta).
Vizantija
Uvod
Vizantija spada u jedno od najznačajnijih carstava u prošlosti. Vizantijom su vladali različiti vladari i različite dinastije. Nastanak carstva vezuje se za više vladara, Konstantina Velikog, koji je osnovao prestonicu carstva – Konstantinopolj, Teodosija, koji je podelio rimsku carstvo na dva dela, kao i za druge značajne vladare. Naziv Vizantija je nastao kasnije, stanovnici Vizantije su sebe smatrali Romejima, a istoričari će carstvu dati ime po maloj grčkoj koloniji Vizant, na čijoj ruševini je podignut Konstantinopolj.
U ovoj lekciji upoznaćemo se sa istorijskim razvojem Vizantije, najznačajnijim vladarima i osvajanjima. Uočićemo kakvo je državno uređenje ovog carstva, te kakva je uloga religije u stabilnosti carstva.
Ranovizantijska istorija
Slabljenje rimskog carstva pre vladavine Dioklecijana, ali i česti sukobi tokom Dioklecijanove vladavine, doveli su do pomeranja glavnih centara vlasti prema istoku. Rimski car Konstantin Veliki je stoga na Bosforu sagradio novu prestonicu Konstatinopolj, čime je udario temelje stvaranju Istočnog rimskog carstva, koje je zvanično počelo da postoji 395. godine, kada je Teodosije testamentom podelio carstvo na dva dela. Istočno rimsko carstvo, u istoriografiji poznatije kao Vizantija prihvatiće rimsko državno uređenje, hrišćansku veru, ali ne i rimsku kulturu i jezik, budući da je zvanični jezik Vizantije bio Grčki. Ipak, i pored toga stanovnici Vizantije sebe nikada nisu zvali Vizantincima; sam termin Vizantija nije ni postojao u srednjem veku, već je on proizvod istoričara, koji su istočno rimsko carstvo nazvali Vizantija po grčkoj koloniji Vizant, koja se nalazila na mestu nove prestonice istočno-rimskog carstva.
Za srednji vek stanovnici Vizantije su bili Romeji, koji su baštinili ideju jedinstvenog rimskog carstva. Idealu obnovljenog rimskog carstva najviše se približio vizantijski car Justinijan (527–565), koji je, zahvaljujući sposobnim vojskovođama Velizaru i Narzesu, uspeo u nameri da Sredozemno more ponovo pretvori u rimsko jezero. Međutim, nakon propasti Justinijanove rekonkviste (obnove), Italiju osvajaju Langobardi, dok Vizigoti stvaraju kraljevinu u Španiji. Glavna karakteristika vizantijske spoljne politike u godinama nakon propasti Justinijanove rekonkviste bilo je pomeranje interesa prema istoku, tako da već krajem šestog veka počinje velika ofanziva protiv Avara i slovenskih plemena. Justinijan je za vreme svoje vladavine sastavio i Zbornik građanskog prava.
Pod Iraklijem, koji je vladao od 610. do 641. godine, Vizantija će doživeti društveni, privredni, politički ikulturni preporod. Iraklije je došao na vlast u nimalo povoljnim okolnostima. Naime, Vizantija je u to vreme bila iscrpljena unutrašnjim sukobima, kao i čestim napadima Avara (narod turskog porekla iz centralne Azije) i Slovena. Vrhunac tih napada bila je 626. godina, kada su zajedničkim snagama Avari i Sloveni napali Carigrad. Pod Carigradom se 626. godine okupila ogromna varvarska vojska. Posle gotovo dve nedelje opsade, prva opsada Carigrada je okončana neuspešno, a Avari su se povukli zbog nedostatka hrane. Poraz Avara imao je značajne posledice. Mnogi narodi koji su se nalazili pod njihovom vlašću uspeli su da se osamostale i da formiraju svoje države.
Sloveni su pod Samom formirali prvu slovensku državu. Sloveni u vreme cara Iraklija počinju sve više da naseljavaju Balkan, dok je vizantijska vojska uspela da ih potisne iz Grčke, centralni Balkan je ostao izgubljen za Vizantiju. Istovremeno sa napadima Slovena, istok carstva ugrožavali su Persijanci, koji su u nekoliko navrata uspevali da nanesu teške poraze vizantijskoj vojsci, a 614. godine zauzeli su i Jerusalim. Car Iraklije je preduzeo konačnu ofanzivu protiv persijanaca, da bi ih porazio u bici kod Ninive 627 godine. Nakon ovog poraza postignut je sporazum između vizantijskih i persijskih vlasti prema kojem je Persija morala da preda Vizantiji Egipat i Siriju. Ipak, pošto je pobedio Persijance, morao je da se sukobi sa Arabljanima, koji su uspeli da mu preotmu Siriju i Egipat, što je predstavljalo težak udarac za Iraklija.
Slika 8. Justinijanovo carstvo
Car Iraklije ostao je upamćen i po reformama koje su omogućile jačanje carstva. Naime, on je uveo sistem tema. Tematski sistem sastoji se od podele carstva na vojno-administrativne jedinice, koje su se nazivale teme i na čijem čelu stoji strateg – vojni zapovednik koji je istovremeno imao i vojnu i civilnu vlast. Uvođenje novog sistema predstavljao je dug proces, prve teme u Iraklijevo vreme nastale su u Maloj Aziji. Unutar tema svakom vojniku je dodeljivan komad zemlje pod uslovom da prihvati vojnu službu.
Na taj način državna vojska koja je dotle bila sastavljena uglavnom od varvara, sada postaje gotovo profesionalna, sastavljena od vojnika zemljoradnika, koji su se izdržavali od prihoda sa sopstvenog imanja, a istovremeno su bili zainteresovani za vršenje vojne službe. U Iraklijevo vreme dolazi i do reformi na kulturnom planu. Nakon Iraklijeve smrti vizantijsko carstvo počelo je da slabi, suočeno sa religijskim sukobima u okviru ikonoboračkog pokreta. Situacija počinje da se menja dolaskom na vlast makedonske dinastije. Osnivač slavne makedonske dinastije bio je Vasilije I (867–886).
Najznačajniju ulogu u uspostavljanju makedonske dinastije imao je patrijarh Fotije, najveći naučnik ovog doba. Vasilije I je zahvaljujući Fotiju od dvorskog konjušara, koji je odrastao u siromaštvu, stigao do cara. Bio je jedan od najuspešnijih vizantijskih careva, vodeći uspešne ratove uspeo je da vrati granice Vizantije na Savu i Dunav, ostavljajući slovenskim vladarima vazalnu vlast. To je bilo vreme kodifikovanja rimskog zakonodavstva i širenja istočnog pravoslavlja u slovenskom svetu.
U desetom veku Vizantija se suočava sa sve većim usponom Bugarske, koja pod Simeonom postaje carstvo. To je vodilo čestim sukobima, ali i kompromisima. Nakon propasti prvog bugarskog carstva, na ruševinama ovog carstva biće formirano Samuilovo carstvo. Međutim, Samuilovo carstvo je uništio najsposobniji vladar makedonske dinastije Vasilije II Bugaroubica, koji je naneo težak poraz Samuilovoj vojsci na Belasici 1014. godine. Pokoravanjem Samuilove države, Vizantija je ponovo zavladala čitavim Balkanom, a u trenutku njegove smrti 1025. godine vizantijsko carstvo se prostiralo od jermenskih planina do Jadrana i od Eufrata do Dunava. Međutim, 12. vek će doneti nove izazove za Vizantiju, ali i novu dinastiju, dinastiju Komnin, koja dolazi na vlast sredinom 11 veka.
Poznovizantijska istorija
Period vladavine dinastije Komnin obeležen je kako političkim tako i kulturnim usponom carstva. Međutim, period uspona okončan je padom Carigrada 1204. godine. Iako je obnovljena 1261. godine pod dinastijom Paleolog, Vizantija nikada više neće doživeti ni političku ni privrednu moć kakvu je imala ranije.
Prvi značajniji vladar dinastije Komnin bio je Aleksije I Komnin, koji je vladao od 1081. do 1118. godine. Nasledio je carstvo koje se nalazilo u teškoj političkoj i finansijskoj krizi, u koju je zapalo za vreme vladavine njegovih prethodnika. Kriza je kulminirala vojnim slomom Vizantije kod Mancikerta 1071. godine i poraza od Normana, koje je predvodio Robert Gviskard. Normani su uspeli da zauzmu poslednje vizantijsko uporište u Italiji, Bari. Međutim, Aleksije I će se pokazati kao veliki vojskovođa i sposoban političar. Za vreme njegove vlasti počela je vojna, politička i finansijska reforma carstva.
Kako je carstvu bila neophodna čvrsta ruka, Aleksije I i njegovi naslednici preduzeli su odlučne mere koje su bile usmerene na vojnu i političku reformu monarhije. Kao jedna od ključnih mera pokazaće se snažna feudalizacija zemlje, ali ne po uzoru na zapadno-evropske modele. Naime, vizantijski feudalizam se u izvesnoj meri razlikovao na zapadno-evropski feudalizam. U vreme dinastije Komnina u Vizantiji je uveden sistem pronija.
Pronija je predstavljala posed čiji je vlasnik bila država. Pronijari su dobijali pronije na uživanje, a za uzvrat su bili dužni da ratuju i verno služe caru. Sve dok verno služi caru pronijar je mogao da zadrži proniju. Pronija nije bila nasledno dobro, već je vlast nad njom zadržavala država i, pošto bi pronijar preminuo,država je mogla proniju da dodeli na uživanje njegovom sinu pod uslovom da izvršava obaveze prema državi, kao i njegov otac.
Najuspešnijim vladarem dinastije Komnin smatra se Aleksijev sin Manojlo I Komnin, koji je vladao od 1143. do 1180. godine. Manojlo I je imao ambicije da, poput Justinijana, obnovi nekadašnje rimsko carstvo pod svojom vlašću. Zbog toga je izvršio invaziju južne Italije, sarađivao je sa papom i krstašima, sa kojima je napadao Fatimidski Egipat. Uspeo je da potisne i Mađare, a granice monarhije na Balkanu da pomeri do Dunava i Drave. Kako bi ojačao granice na Dunavu obnovio je zidine Beogradske tvrđave, a aktivno je učestvovao i u političkim zbivanjima u Srbiji, gde je dovodio i smenjivao srpske vladare. Pred kraj vladavine pretrpeo je težak poraz od turske vojske kod Miriokefalona (Frigija) 1176. Ovaj poraz se često upoređuje sa vizantijskim porazom kod Mancikerta.
Manojlo I Komnin preminuo je 1180. godine; nasledio ga je njegov dvanaestogodišnji sin Aleksije II Komnin. Kako je Aleksije bio maloletan, obrazovano je regenstvo, ali, zbog unutrašnjih razmirica, Vizantija će postati lak plen krstaša i 1204. godine, pod uticajem Mletačke, krstaši su zauzeli Carigrad.
Vizantija je obnovljena 1261. pod Mihajlom VIII Paleologom, ali je u periodu od 1261. pa do konačnog pada 1453. ona predstavljala drugorazrednu političku državu. Ipak, period od 1261. do 1453, koji se često u istoriografiji naziva renesansa Paleologa, obeležen je snažnim kulturnm usponom ovog nekada moćnog carstva. Glavno središte vizantijske kulture u tom periodu predstavljao je grad Mistra na Peloponezu. Kao najvažnijom provincijom carstva, Mistrom su, po pravilu, vladali mlađi carevi sinovi sa titulom despota. U narednom periodu Vizantija je bila primorana na česte pregovore o Uniji sa katoličkom crkvom. U početku su ti pregovori imali za cilj odbranu od novih krstaških napada, da bi vremenom, sa jačanjem turaka Osmanlija, oni bili usmereni ka zajedničkoj borbi protiv turske najezde. Ipak, propast carstva je već
u 14. veku izgledala kao gotova stvar, samo se postavljalo vreme dokle će izdržati.
Građanski ratovi, tako česti u Vizantiji tokom 14. veka, dodatno su oslabili položaj carstva i, već početkom 15. veka, ono je bilo svedeno na Carigrad i predgrađa. Konačno, 29. maja 1453. godine turski sultan je, nakon iscrpljujućih uličnih borbi, uspeo da zauzme Carigrad i zauvek uništi vizantijsko carstvo. Braneći grad, stradao je poslednji vizantijski car Konstantin IX Paleolog Dragaš.
Sloveni
Uvod
Posle odlaska Vizigota i Ostrogota na Zapad i raspada hunskog plemenskog saveza, prostor Balkana je u VI i VII veku bio zapljusnutom novim talasom migracija. Glavni nosioci istorijskog toka na tom prostoru u ovom periodu bili su Sloveni i Avari. Međutim, za razliku od germanskih plemena koja su prošla Balkanom, Sloveni su trajno naselili ovo područje.
U ovoj lekciji upoznaćemo se sa najranijom istorijom Slovena, seobom, sa posebnim osvrtom na doseljavanje na Balkan. Tema lekcije biće i politički i državni razvoj slovenskih naroda, kao i pokrštavanje.
Seobe
Praposotojbina Slovena nalazila se, najverovatnije, u oblastima oko tokova velikh reka
– Labe, Odre, Visle, Dnjestra, Pripjata i Buga. Na ovim prostorima Sloveni su predstavljali autohtono stanovništvo. S obzirom na geografske karakteristike ovog područja, kao i na pronađene artefakte (oruđe, oružje…) može se zaključiti da su se bavili zemljoradnjom i stočarstvom, dok su šumska prostranstva bila idealna kao lovišta. Pored oružja i oruđa, arheolozi su, istražujući ove oblasti, pronalazili i druge dragocene materijalne ostatke kao što su nakit, ostaci gradova, ali i votivne (zavetne predmete) na osnovu kojih se mogao rekonstruisati svakodnevni život slovenskih naroda. Ipak, s obzirom na primitivno oruđe koje su posedovali prinosi sa zemlje koju su obrađivali bili su mali, a zemlja bi vrlo brzo bivala ispošćena. Na osnovu istorijskih izvora znamo da su slovenska plemena bila sastavljena od manjih zajednica, bratstava, a ova još od manjih rodova. Nisu imali kodifikovane zakone, već su sudili po običajnom pravu, a za rešavanje bitnih pitanja sazivali su rodovske skupštine. Vojno nisu bili dovoljno jaki, te su, u skladu sa time, retko kada pokretali samostalne akcije, ali se nisu libili da učestvuju u zajedničkim poduhvatima sa drugim varvarskim narodima, kao što su Avari, Huni i sl.
Primarne delatnosti slovenskog naroda bile su stočarstvo i zemljoradnja. Do primanja hrišćanstva, Sloveni su bili pagani, politeisti. Svaka grupa Slovena imala je svoj panteon bogova. Vrhovni bog kod Južnih Slovena bio je bog munje i groma Perun, a da ni velike grupe nisu bile jedinstvene u pogledu verovanja svedoči činjenica da su Srbi, koji su pripadali grupi Južnih Slovena, imali svoje vrhovno božanstvo; to je bio Dažbog, bog podzemnog sveta. Dažbog je kod drugih Slovena bio bog Sunca.
Slika 10. Perun
Formiranje prvih država
Proces pomeranja, odnosno seobe slovenskih naroda bio je izuzetno dug. Prema pravcima selidbe i jeziku kojim su govorili, Sloveni su se podelili u tri velike grupe:Istočni, Zapadni i Južni Sloveni. Zapadni Sloveni stižu sve do Labe i Alpa, istočni do Volge i Kaspijskog jezera, a na jugu do Peloponeza i čak deo do Male Azije. Od zapadnih Slovena nastaće sledeći narodi: Slovaci, Česi, Poljaci, Polapski Sloveni (Od Labe do Odre) i Lužički Srbi (jugoistočno od Berlina prema Češkoj i Poljskoj granici do Drezdena). Od istočnih Slovena nastaće sledeći narodi: Rusi, Belorusi i Ukrajinci, a od Južnih: Srbi, Hrvati, Slovenci, današnji Bugari, Crnogorci, Bošnjaci i Makedonci.
Smrt Atile, hunskog vođe, 453. dovešće do raspada hunske države, a potom i do pomeranja germanskih i slovenskih naroda. Germani, oslobođeni hunske vlasti, pomeriće se prema jugu, dok Sloveni zauzimaju napuštene teritorije.
Posle burnih događaja i seoba varvarskih naroda, na početku šestog veka, teritorija Balkanskog poluostrva se i dalje nalazila u okviru vizantijskog carstva. U to vreme Vizantijom je vladao jedan od najmoćnijih vladara ovog carstva Justinijan I (527–565). Vođen željom da obnovi nekadašnje Rimsko carstvo, on je vodio ratove na raznim stranama, od Apeninskog i Pirinejskog poluostrva na zapadu do Persije na jugu. Zbog toga je deo granica carstva ostao nebranjen ili slabo branjen. To je omogućilo slovenskim narodima da prelaze Dunav bez osvajačkih namera. Spuštali su se do Egejskog i Jadranskog mora, pustošeći zemlju i otimajući plen, a onda su se vraćali u prekodunavske oblasti, s obzirom da se nisu osećali sigurno na neprijateljskoj teritoriji.
Sloveni su neretko stizali do Drača, Termopila, Trakije, pa čak i do Carigrada. U drugoj polovini šestog veka, iz Azije u Panonsku niziju pristižu Avari, narod turskog porekla izuzetnih ratničkih sposobnosti. Došavši u Panoniju, stupili su u savez sa Langobardima i 567. godine su uništili državu Gepida. Već 582. godine Avari su, potpomognuti Slovenima, uspeli da zauzmu Sirmijum (Sremska Mitrovica), dve godine kasnije, Singidunum (Beograd) i Viminacijum (Kostolac). Nakon ovih uspeha, pokušali su iste 584. i 586. zauzimanje Soluna, ali ova akcija nije bila uspešna. Nakon gubitka ovih gradova, Vizantija je organizovala ratnu kampanju protiv avarskog plemenskog saveza, ali rat koji je trajao od 592. do 602. završen je porazom istočno rimskog carstva. Ovaj poraz otvorio je vrata prodoru slovenskih naroda na teritoriju Vizantije, budući da je odbrambena moć carstva sada bila najslabija. Ipak, agresivna politika Avara prema Vizantiji dostiže vrhunac za vreme vladavine cara Iraklija I (610–641). Naime, Avari su zajedno sa Slovenima 626. opseli Carigrad.
Međutim, ova opsada je završena bezuspešno, a imala je i trajne posledice. Posle ove opsade, Avari se povlače preko Dunava i sve ređe prodiru na teritoriju Vizantije. S druge strane, slovenski upadi, odnosno naseljavanje na prostor Balkana, nastaveljni su i u narednom periodu. O tome najbolje govori činjenica da se Srbi i Hrvati doseljavaju na Balkan samo nekoliko godina nakon neuspelog napada na Carigrad, a za vreme vladavine cara Iraklija.
Vrememnom, kako su se Sloveni naselili i počeli se baviti zemljoradnjom počinje i otopljavanje odnosa među njima. Grupa starosedelačkog stanovništva, poznata pod imenom Vlasi, očuvala se u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva. Oni su biliromanizovano stanovništvo, a zbog naleta Slovena ostali su odvojeni od gradova i preorijentisali su se na stočarski način života. Zbog toga će vremenom termin vlah sve više da se koristi za stanovništvo koje se bavilo stočarstvom. Sloveni su u svojim prodorima uspeli da prodru do Peloponeza na jugu i do Alpa na zapadu. Najzapadnija južnoslovenska država bila je Karantanija(Teritorija današnje Slovenije i Austrije), stvorena u VII, ali uništena od strane Franaka već u VIII veku. Na velikoj teritoriji koju su zaposeli Sloveni su počeli da organizuju plemenske saveze na čijem čelu su se nalazili knezovi. Vizantijski pisci su ove zajednice nazivali sklavinijama. Sklavinije su, zapravo, predstavljale zametak budućih slovenskih država. Prema oblastima koje su naselili, Sloveni su često dobijali imena izvedena iz toponima (Dukljani, Timočani, Strumljani, Neretljani…) Neki slovenski narodi i danas nose ime po teritoriji koju su naselili – Makedonci, po antičkoj Makedoniji. Neki su primili ime naroda koji su asimilovali – Bugari.
Slovenska plemena koja su se uputila u pravcu zapada uspeće, pod vođstvom Sama (623– 658), da formiraju prvu slovensku državu. Oni su uspeli da suzbiju franačkog kralja Dagoberta i stvore nezavisnu državu u oblasti današnje srednje Evrope. Centri Samove države nalazili su se u oblasti današnje Češke i Slovečke. Samova država nije predstavljala klasičnu državu, već više savez slovenskih plemena, koji se, nakon Samove smrti, ubrzo raspao. Deo Slovena koji su živeli unutar njegove države se osamostalio, dok su drugi deo pokorili Franci. Napad i pokorovanje nekih slovenskih plemena od strane Franaka predstavljao je značajan događaj u pogledu prihvatanja hrišćanstva; međutim, proći će više od dvesta godina dok Sloveni u ovoj oblasti nisu konačno prihvatili hrišćanstvo kao svoju religiju.
Početak pokrštavanja Slovena vezuje se za delatnost braće Konstantina (Ćirila) i Metodija, koji su delovali u Moravskoj. NJihova misionarska delatnost bila je odobrena i od rimskog pape. Propovedanje hrišćanstva na slovenskom jeziku bilo je nezamislivo bez crkvenih knjiga, te je Konstantin bio prinuđen da stvori pismo koje je odgovaralo fonetskim karakteristikama slovenskog jezika. To prvo slovensko pismo bilo je glagoljica. Zahvaljujući svesrdnom trudu dvojice braće, rezultati su bili vidljivi za kratko vreme. Hrišćanstvo se širilo velikom brzinom.
Učenici Ćirila i Metodija, Kliment i Naum, nastavili su započeti posao i to na prostoru Balkanskog poluostrva, gde je osmišljeno i novo pismo – ćirilica, koja je, u stvari, predstavljala prilagođeni grčki alfabet. Početkom 10. veka propovedanje na slovenskom jeziku je postala rasprostranjeno i među Hrvatima i među Slovenima u Makedoniji, a sveštenici koji su propovedali na narodnom jeziku nazivani su glagoljašima.
Srbi u ranom srednjem veku
Uvod
Početkom XI veka srpske zemlje nalazile su se pod vrhovnom vlašću cara Samuila, koji je na izmaku prethodnog stoleća uspeo da zavlada velikim delom Balkanskog poluostrva. Iako nisu poznati svi detalji vezani za odnos cara Samuila sa ovim zemljama, nemasumnje da su se one, sa sopstvenim kneževima na čelu nalazile u zavisnom položaju prema novom carstvu, ali nisu bile neposredno uključene u njegovu državnu strukturu.
Međutim, već na početku ovog stoleća bili su vidljivi nizlazni putevi Samuilove carske avanture. Osvajanje Skoplja i Drača između 1001. i 1004. bili su poslednji veliki Samuilovi uspesi. Poslednji čin drame počeo je 1014. godine i potrajao je relativno dugo, sve do 1018. godine. Započeo je porazom na Belasici, a završen je Samuilovom smrću. Zbivanja u odnosima između Vizantije i Samuilovog carstva prelila su se i na Duklju. Naime, jedna od žrtava obračuna dva cara je bio i Jovan Vladimir, vladar Duklje i zet cara Samuila, koji je stradao 1016.
U ovoj lekciji upoznaćemo se sa ranom istorijom srpskog naroda, prvim državama i državnim uređenjem. Posebno će biti analiziran razvoj država u kojima su živeli Srbi –
Duklje i Raške.
Duklja
O dukljanskom vladarskom rodu ne zna se gotovo ništa. Prvi značajniji podaci vezani su za ime Jovana Vladimira, koji je vladao Dukljom krajem X veka. Izvesno je da je Jovan Vladimir u godinama vladavine najpre priznavao vrhovnu vlast Vizantije, da bi krajem desetog veka Duklja bila pokorena od strane Samuila.
Uslovi za aktivniju politiku prema Vizatniji stvoreni su promenama do kojih je došlo u carstvu posle smrti cara Vasilija II (1025). Naslednici Vasilija II su sebi kao glavni zadatak postavili organizovanje teritorija koje su osvojene u prethodnom periodu, tako da se više pažnje posvećivalo administraciji, a manje vojsci. To je već polovinom XI veka dovelo do pokreta za zbacivanje vizantijske vlasti. Prvi takav pokret vezuje se za ime Stefana Vojislava, koga vizantijski izvori nazivaju Srbinom, Travunjaninom i Dukljaninom. On se smatra rodonačelnikom dukljanske dinastije Vojislavića. Prvi put se odmetnuo od vizantijske vlasti 1034, ali je njegov pokret trajao kratko, te je bio ugušen do leta 1036. godine. Vojislav je tom prilikom pao u ruke Vizantinaca i odveden je kao zatočenik u Carigrad. Međutim, ni tamo nije ostao dugo, čim je ugrabio zgodnu priliku on je uspeo da pobegne i, najverovatnije već pred kraj 1037, podiže novi ustanak protiv Vizatnije.
Ovoga puta postigao je znatne uspehe, zauzeo je zemlju Srba, kako se to navodi u izvorima. Još veći uspeh je postigao 1039. kada je još jednom porazio vizantijsku vojsku. Ipak, uprkos uspesima, morao je da se prihvati određenih vazalnih obaveza.
Sredinom XI veka, pre 1055. godine, Vojislava je nasledio sin Mihailo. Mihailo je nasledio vazalne obaveze svoga oca, ali je, posle dve decenije mira, počeo da vodi aktivnu neprijateljsku politiku protiv Vizantije. Naime, nakon teškog poraza vizantijske vojske od Seldžuka u bici kod Mancikerta 1071. godine, u Makedoniji je izbio ustanak 1072.
Mihailo se odazvao na poziv makedonskih ustanika, poslavši im u pomoć sina Konstantina Bodina, kojeg su ustanici nameravali da postave za vladara države koja bi nastala. Ustanak je, međutim, uskoro ugušen, a Bodin uhvaćen i odveden u zatočeništvo u Carigrad. Bodin je jedno vreme proveo u Carigradu, zatim je premešten u Antiohiju.
Nije poznato koliko je ostao u zatočeništvu, budući da je, u nekomtrenutku, Mihailo poslao plaćene mlečane u pomoć, koji su uspeli kradom da preotmu Bodina i vrate ga u Duklju. Nakon toga, a najkasnije do 1077. godine, Mihailo se krunisao kraljevskom krunom, koju mu je potvrdio papa. Nekoliko godina posle krunisanja, Mihaila je na prestolu nasledio kralj Bodin. Bodin je nastavio politiku svoga oca, čekajući zgodnu priliku da proširi granice svoje države. Zahvaljujući opasnosti koja je pretila Vizantiji od Normana, kao i unutrašnjim sukobima u carstvu, Bodin je uspeo da proširi granice države, na račun Raške i Bosne. Prema vrlo nepouzdanom Barskom rodoslovu, Bodin je za namesnike Raške postavio svoje dvorjane Vukana i Marka, koji su vladali sa titulama župana.
Raška
Slabljenjem Duklje, Raška je ponovo preuzimala vodeću ulogu u srpskom narodu, kao i vodeću ulogu u borbi protiv vizantijskog carstva. Počev od sredine 80-ih godina XI veka istorija Raške je dostupnija zahvaljujući većem broju istorijskih izvora. U prvim godinama svoje vladavine Vukan ratuje protiv Vizantije. Godine 1093. Vukan je sa svojim odredima prodro do Lipljana na Kosovu, spalio ga, a usputne oblasti opljačkao. Međutim, usled vizantijske reakcije, vrlo brzo župan Vukan je obećao mir. Kao garant sporazuma, Vukan je predao taoce. Ovaj sporazum je jedan od prvih ugovora, koji su srpski župani zaključili sa Vizantijom. Međutim, ovaj sporazum nije bio dugog veka. Vukan je obnovio napade prema Kosovu, i to sa dosta uspeha. Uspesi na Kosovu omogućili su srpskoj vojsci da prodre do Skoplja i Pologa s jedne, i Vranja s druge strane. Ipak, ponovni dolazak cara Aleksija I, ovoga puta u Lipljan, i direktni pregovori sa Vukanom 1094. godine, doveli su do smirivanja borbi. Ovoga puta među taocima koje je predao Vukan nalazila su se i njegova dva sinovca Uroš i Stefan. Nakon ovih uspeha u ratovima sa Vizantijom nastao je jedan period zatišja. Pored ratova protiv Vizantije, drugo važno polje interesovanja župana Vukana bila je Duklja. Posle smrti kralja Bodina 1101. godine, Duklja se našla u vrtlogu unutrašnjih sukoba u kojma su se članovi vladalačke porodice Vojislavića smenjivali na vlasti i oslanjali na susede. Među njima se spominje i župan Vukan, kao vrlo uticajna ličnost. Župan Vukan je umro između 1112. i 1115. Vlast u Raškoj je preuzeo njegov sinovac Uroš I, koji je 1094. godine upućen caru Aleksiju I Komninu kao jedan od srpskih talaca. Pod županom Urošem I nastavljena je borba za samostalnost Srbije, mada sada u malo izmenjenim okolnostima. Sada sve više interesovanja za naše oblasti pokazuje Ugarska, pa će se Srbija naći između dve vatre, odnosno dva velika protivnika, Vizantije i Ugarske, koja međusobno ratuju na našim prostorima. To će dovesti do uspostavljanja bližih odnosa Srbije i Ugarske. Naime, ugarski kralj Stefan II odlučio je da svog sina i prestalonaslednika Belu II oženi ćerkom srpskog župana Uroša I. Pregovori su uspešno okončani i brak je zaključen 1129. ili 1130. godine. Uroševa kći Jelena udala se za Belu II i uskoro postala ugarska kraljica, a zatim i vrlo uticajna ličnost u toj sredini, dok je njen brat Beloš postao visoki ugarski dostojanstvenik. Međutim, ubrzo po uspostavljanju dobrih odnosa između Srbije i Ugarske, na vizantijski tron popeo se jedan od najuspešnijih vizantijskih vladara ikada. Manojlo I Komnin došao je na vlast 1143 i vladaće do 1180. Tri godine posle promene na vizantijskom tronu, dolazi do promene i u Srbiji. U tom periodu na čelu Raške, odnosno Srbije, smenilo se nekoliko vladara: Uroš II, Desa, Tihomir i, na kraju, Stefan Nemanja, koji će postati rodonačelnik najznačajnije srednjovekovne vladarske dinastije u Srbiji.
Evropa u poznom srednjem veku
Uvod
Evropske države u srednjem veku nisu izgledale kao što je to slučaj danas. Kako se feudalizam sve više razvijao, glavna karakteristika većine evropskih država je bila feudalna razdrobljenost teritorije. Pravi gospodari država bili su feudalci, a ne kraljevi. Zbog toga je glavni zadatak svih vladara bila centralizacija vlasti, odnosno uspostavljanje autoriteta vlasti iz jednog centra, prestonice. Najdalje u tom smislu otišli su vladari francuske dinastije Kapet.
U ovoj lekciji upoznaćemo sa istorijskim razvojem najznačajnijih srednjovekovnih zapadnoevropskih država, kao što su Francuska i Engleska. uočićemo koje su najznačajnije vladarske dinastije i vladari i analiziraćemo državno uređenje ovih država, kao i ratove koje su vodili. Upoznaćemo se sa prvim jeretičkim pokretima i odgovorom katoličke crkve na pojavu istih.
Francuska
Dinastija Kapet vladala je Francuskom od desetog veka. Rodonačelnik ove dinastije bio je Ig (Hugo) Kapet. Ipak, najznačajniji vladar je bio Filip II Avgust (1180–1223), učesnik trećeg krstaškog rata. Naime, još jedna karakteristika srednjovekovne Evrope bio je verski fanatizam, koji je išao do te mere da su se vodili ratovi protiv nevernika, odnosno onih koji nisu pripadali hrišćanskoj religiji. Ti ratovi su bili usmereni protiv muslimana i nazivani su krstaškim. U periodu od jedanaestog do trinaestog veka vođeno je više krstaških ratova, ali su prva četiri bila nešto značajnija od ostalih. Na prvi krstaški rat pozvao je papa Urban II, kada su muslimani zauzeli sveti grad Jerusalim. Prvi krstaški rat trajao je od 1096. do 1099. i završen je pobedom hrišćana. Ipak, nisu svi krstaški ratovi završavali borbom protiv muslimana, tako je četvrti krstaški rat, na inicijativu Mletačke republike (Venecije) završen padom Konstantinopolja (Carigrada). Trajao je od 1202. do 1204. godine. Naziv krstaški ratovi dobili su zato što su vojnici pre polaska u rat prišivali na svojim oklopima krstove. Posledice ovih ratova su bile velika stradanja, ali i prožimanje različitih kultura.
Pored Filipa II Avgusta, značajn vladar dinastije Kapet bio je i Filip IV Lepi, koji je prvi put u istoriji Francuske sazvao Skupštinu svih državnih staleža 1302. godine.
Engleska
Druga značajna dinastija, koja je obeležila istoriju srednjovekovne Evrope, bila je engleska dinastija Plantagenet. Osnivač, ujedno i najznačajniji vladar ove dinastije bio je Henri II. Zanimljivo je da je njegov kraljevski domen (posed) obuhvatao veliki deo francuske teritorije, čak je imao više poseda u Francuskoj nego francuski kraljevi.Međutim, njegovi naslednici nisu bili toliko uspešni. Henrija je nasledio njegov sin Ričard I zvani Lavlje srce, koji je bio veliki pustolov. Vladao je deset godina, a manje od godinu dana je proveo u Engleskoj. Takođe, učestvovao je u trećem krstaškom ratu, ali, za razliku od Filipa II, koji je ubrzo pošto je rat počeo odustao od ratovanja, Ričard je stigao do Jerusalima i ratovao protiv vođe muslimana Saladina. Zanimljivo je i značajno upamtiti da je u trećem krstaškom ratu učestvovao još jedan veliki vladar srednjovekovne Evrope. Bio je to Fridrih I Barbarosa, koji se, međutim, udavio na putu do Jerusalima. Ričarda I je nasledio njegov brat Jovan Bez Zemlje. Bio je nesposoban vladar, a u bici kod Buvina 1214. pretrpeo je težak poraz od Filipa II, francuskog kralja, koji je uspeo tako da povrati francuske posede, koje su držali engleski kraljevi. Osim toga, Jovan Bez Zemlje je ostao upamćen kao vladar koji je izdao Veliku povelju slobode (Magna Carta Libertatum) 1215. godine. Ovaj dokument je istorijski veoma značajan, zato što je njime zakon stavljen iznad vladara.
Slika 11. Zapadnoevropski vitez
Stogodišnji rat
Rivalitet koji je postojao između Francuske i Engleske, praktično od formiranja ovihdržava, nastavljen je i u periodu poznog srednjeg veka. Kulminirao je izbijanjem tzv. stogodišnjeg rata, koji je trajao od 1337. do 1453. Svakako najpoznatija ličnost stogodišnjeg rata bila je Jovanka Orleanka, koja je smatrala da je predodređena da spasi Francusku. Ipak, završila je na lomači, osuđena da je veštica. Rat je na kraju završenpobedom Francuske, ali su i jedna i druga država bile ekonomski iscrpljene. Engleska je nakon stogodišnjeg rata pogodio građanski rat oko nasleđa, poznat pod imenom Rat ruža ili Rat dveju ruža, po grbovima koje su nosile dve suprotstavljene porodice(Lankaster i Jork). Rat je trajao od 1455. do 1485, a najvažnija posledica rata bila je uspostavljanje nove dinastije, dinastije Tjudorovih.
Religija
Kao što je već rečeno, srednji vek je bio vreme verskog fanatizma. Česti su bili progoni onih koji se nisu slagali sa ustaljenim crkvenim dogmama (učenjima). Ti ljudi su proglašavani za jeretike. Među najrasprostranjenijom jeresi u to vreme bili su Katari ili Albižani; na Balkanu su nazivani Bogumilima, a na prostoru Apeninskog poluostrva Patarenima. Kao odgovor na katarsku jeres, na Četvrtom Lateranskom saboru 1215. godine osnovana je inkvizicija. Inkvizicija će postati ozloglašeno telo katoličke crkve, poznato po brutalnosti u borbi protiv svih koji su se ogrešili o zvanično učenje ove crkve. Među najpoznatijim ličnostima koje su stradale od ruku inkvizicije bio je češki propovednik Jan Hus, koji je spaljen na lomači. On je bio sledbenik engleskog teologa DŽona Viklifa. DŽon Viklif je osporavao crkvene dogme, tražio je da se Biblija prevede na narodni jezik i osporavao je pravo na crkveni desetak. Viklifovo učenje kasnije će preuzeti i čuveni Martin Luter i prilagoditi ga svojim idejama.
Pored inkvizicije, još jedan odgovor katoličke crkve na pojavu jeresi bili su prosjački redovi. Među najpoznatijima bili su franjevci, nazvani po svom osnivaču Franji Asiškom. Pored franjevaca postojali su i dominikanci, nazvani po Dominiku de Guzmanu.
Nisu se samo pojedini članovi društva suprotstavljali crkvi. Bilo je i vladara koji nisu priznavali crkvenu prevlast, u svetovnom smislu. Među njima je bio i car Svetog rimskog carstva Hajnrih IV, koji su suprotstavio papi Grguru VII. Ovaj spor će biti rešen Vormskim konkordatom 1122. godine, kada su nemački carevi pristali da odustanu.
Srbija u doba Nemanjića i dolazak Osmanlija na Balkansko poluostrvo Uvod
Dinastija Nemanjića se smatra najznačajnijom vladarskom dinastijom u Srbiji u srednjem veku. Ova dinastija vladala je od 1166. do 1371. godine. Osnivač vladarske dinastije bio je veliki župan Stefan Nemanja, dok je poslednji vladar bio car Uroš Nejaki.
U ovoj lekciji upoznaćemo se sa najznačajnijim vladarima nemanjike dinastije, sa razvojem srpske državnosti, te njenim slabljenjem. Uočićemo zašto su srednjovekovni srpski vladari bili veliki zadužbinari, protiv koga su ratovali i kako su vodili državu. Analiziraćemo zašto je srednjovekovna srpska država propala pred turskim naletom.
Nemanjići
Dolazak Stefana Nemanje na vlast u Srbiji bio je praćen burnim događajima. On je bio najmlađi od četvorice Zavidinih sinova, ali je uspeo da se izbori da preuzme vlast, svrgnuvši i porazivši svog starijeg brata Tihomira. Odlučujuća bitka među braćom odigrala se kod mesta Pantin. Stefan Nemanja je vladao od 1166. do 1196. godine i tokom čitave vladavine je nosio titulu velikog župana. Glavni ideal Nemanjine vladavine bila je slobodna i nezavisna Srbija. Naime, pri Nemanjinom dolasku na vlast Srbija je bila vizantijski vazal, pa se Nemanja odmah uključuje u borbu za oslobođenje. Ipak, za vreme vladavine vizantijskog cara Manojla I Komnina ta borba je bila osuđena na neuspeh, a Nemanja je nakon jednog poraza bio odveden u Konstantinopolj (Carigrad) kao zarobljenik. Ipak, Manojlo I mu je dozvolio da se vrati u Srbiju, pošto se ovaj obavezao da će poštovati vazalne obaveze. Nakon smrti vizantijskog cara Manojla I javila se zgodna prilika da proširi granice Srbije i učini je samostalnom. Zajedno sa Mađarima uspeva da osvoji Niš, a zatim nastavlja samostalno ratovanje i stiže sve do Sofije. Nemanja je uspeo značajno da proširi granice srpske države, osvojiviši krajeve oko Velike i Zapadne Morave, Zetu sa gradovima, kao i deo Albanije. Bio je veliki ktitor (zadužbinar). Najvažnija njegova zadužbina bio je manastir Studenica, dok je zajedno sa najmlađim sinom monahom Savom podigao Hilandar. Godine 1196 je abdicirao (dobrovoljno se odrekao vlasti) na državnom saboru u Rasu, ostavivši presto srednjem sinu Stefanu Nemanjiću.
Stefan Nemanja je imao trojicu sinova. Najstariji sin se zvao Vukan, kojem je nakon abdikacije ostavio Zetu na upravu, srednjem sinu Stefanu Nemanjiću je ostavio da vlada Srbijom, dok se najmlađi sin Rastko zamonašio dobivši duhovno ime Sava.
Stefan Nemanjić Prvovenčani vladao je od 1196. do 1228. Bio je prvi krunisani kralj kod Srba zbog čega je uzeo naziv prvovenčani. Iako je bio srednji sin nasledio je svog oca, čime nije ispoštovano pravilo primogeniture, tj. pravilo da prvorođeni sin nasleđuje presto. Zbog ove činjenice Stefan Prvovenčani i Vukan su se nakon smrti svoga oca, koji je umro 1199. godine, sukobili, ali je braću izmirio najmlađi brat Sava, koji je preneo mošti svoga oca sa Svete Gore u Nemanjinu zadužbinu Studenicu. Najznačajniji događaj u Stefanovoj vladavini bilo je njegovo krunisanje za kralja. Krunisan je 1217. godine u svojoj zadužbini manastiru Žiča, a kraljevske insignije (obeležja) je dobio od rimskog pape. Ubrzo nakon Stefanovog krunisanja za kralja i srpska crkva je uzdignuta u viši rang. Naime, Sava Nemanjić je 1219. godine otuptovao u Nikeju, gde je nakon pada Vizantije bilo sedište patrijarha. Od tamošnjeg patrijarha je dobio akt o autokefalnosti (samostalnosti) srpske crkve. Srpska crkva je postala autokefalna i uzdignuta je u rang arhiepiskopije. Sedište arhiepiskopije bilo je u Žiči, a prvi arhiepiskop bio je Sava Nemanjić.
Stefana Prvovenčanog nasledila su tri njegova sina. Radoslav, Vladislav i Uroš. Radoslav i Vladislav su ostali upamćeni kao nesposobni vladari iz dinastije Nemanjić. Jedine značajne stvari iz njihove vladavine odnose se na prvi kovani novac kod Srba (počeo je da se kuje za vreme vladavine Radoslava) i podizanje manastira Mileševa, zadužbine kralja Vladislava. Na početku vladavine kralja Vladislava preminuo je Sava Nemanjić u Trnovu u Bugarskoj, vraćajući se sa svog pokloničkog putovanja.
Kralja Vladislava je nasledio kralj Uroš, koji je vladao od 1243. do 1276. Vladvina kralja Uroša je ostala upamćena kao period privrednog uspona Srbije, što je bilo u vezi sa dolaskom Sasa, nemačkih rudara. Oni su pokrenuli rudarsku proizvodnju; s tim u vezi se osnivaju i brojni gradovi. Među značajnijim rudnicima koji su otvoreni bio je rudnik Brskovo. Kralj Uroš je bio oženjen Jelenom Anžujskom, za čiji dolazak u Srbiju su duž puta posađeni jorgovani, tako je nastala čuvena Dolina jorgovana. Kao i njegovi prethodnici, i kralj Uroš je bio zadužbinar. NJegova zadužbina je manastir Sopoćani, dok je Jelena Anžujska sagradila manastir Gradac.
Kralja Uroša je nasledio njegov stariji sin kralj Dragutin, koji je zbacio svoga oca s vlasti. Međutim, kralj Dragutin je kratko vladao, s obzirom da je pao s konja i polomio nogu i, već 1282. godine, deževskim sporazumom se odrekao vlasti u korist mlađeg brata Milutina. Sporazum je predviđao da će kralja Milutina naslediti Dragutinov sin. Kralj Dragutin je dobio na upravu mačvansku banovinu i Beograd, čime je postao prvi Srbin koji je upravljao Beogradom.
Kralj Milutin je vladao od 1282. do 1321. godine. Bio je prvi veliki osvajač nemanjićke dinastije. Ratovao je protiv Vizantije, ali i zajedno sa bratom protiv bugarskih velikaša Drmana i Kudelina, osvojivši Braničevo i Kučevo. Na jugu je proširio granice srpske države do linije Ohrid, Prilep, Štip. Poznat je bio njegov brak sa vizantijskom princezom Simonidom, koja je imala samo šest godina, čime su potvrđena njegova osvajanja na jugu. Osim toga, i on je jedno vreme ratovao protiv brata Dragutina,a pred kraj vladavine protiv njega se pobunio i njegov sin Stefan, koji je poražen i po očevoj naredbi proteran u Vizantiju, pošto je prethodno, takođe po očevoj naredbi, trebalo da bude oslepljen. Kasnije će se ispostaviti da Stefan nije oslepljen i nakon očeve smrti će uspeti da se izbori za kraljevsku krunu. Kao i prethodni vladari i kralj Milutin je bio veliki zadužbinar. NJegova najvažnija zadužbina je manastir Gračanica.
Kralj Stefan Dečanski vladao je od 1321. do 1331. godine. NJegova čuvena zadužbina bila je manastir Visoki Dečani. Ratovao je protiv bugarskog cara Mihaila Šišmana i uspeo je da ga porazi kod Velbužda 1330. godine. U ovoj bici, jednim krilom srpske vojske komandovao je njegov mladi sin Dušan. Kako nije iskoristio veliku pobedu kod Velbužda i proširio granice srpske države, deo srpske vlastele podstakao je njegovog sina Dušana da ga zbaci sa vlasti, što je ovaj i učinio 1331. godine. Nakon toga oca je zatočio u tvrđavu Zvečan, a najverovatnije ubrzo nakon toga i ubio.
Kao kralj Dušan je vladao od 1331. do 1346. Godine 1346. se krunisao carskom krunom, čime je postao prvi srpski car, i kao car vladao do 1355. godine. Bio je veliki osvajač. Uspeo je da proširi granice srpske države tako da je Srbija izlazila na tri mora (Jonsko, Egejsko i Jadransko). Na vrhuncu njegove vladavine granice Srbije prostirale su se od Dunava do Korintskog zaliva. Bio je oženjen bugarskom princezom Jelenom. Ključni momenat njegove vladavine bilo je krunisanje za cara. Naime, nakon osvajanja utvrđenog grada Sera 1345. godine on je odlučio da se kruniše. Čin krunisanja je obavljen na Uskrs u Skoplju 16. aprila 1346. godine. Krunisao ga je prvi srpski patrijarh Joanikije. Naime, kako Srbija nije imala patrijarha, Dušan se najpre obratio carigradskom patrijarhu sa zahtevom da ga kruniše; kako je ovaj to odbio, Dušan je srpsku crkvu 1346. uoči krunisanja uzdigao u rang patrijaršije, a Joanikije je postao prvi srpski patrijarh. Ubrzo nakon krunisanja, Dušan je sastavio i prvi kodifikovani zakonik kod Srba. Prvi deo Dušanovog zakonika je proglašen na saboru u Skoplju 1349.godine, a dopunjen na saboru u Seru 1354. Ostao je upamćen kao veoma strog zakonik. Dušan je, kao i njegovi prethodnici, bio zadužbinar. Podigao je manastir Svetih arhangela kod Prizrena. Međutim, bio je jedini od vladara iz dinastije Nemanjić koji nije kanonizovan (proglašen za sveca). Car Dušan je iznenada umro 1355. godine. Nasledio ga je njegov mladi sin Uroš, koji će, za razliku od oca, koji je ostao upamćen kao Silni, u istoriji ostati upamćen kao Nejaki.
Slika 12. Nemanjići
Slabljenje i propast srpske srednjovekovne države
Car Uroš je vladao od 1355. do 1371. godine. Ostao je upamćen kao slab vladar, koji nije uspeo da očuva veliko carstvo koje mu je ostavio otac. Kako nije uspeo sam da se izbori sa teškom situacijom, on je Vukašina Mrnjavčevića proglasio za svog savladara, dodelivši mu titulu kralja. Međutim, jačanje oblasnih gospodara uništilo je srpsko carstvo. Paralelno sa slabljenjem srpske države, pretila je opasnost od Osmanlija, koji su u drugoj polovini četrnaestog veka prodrli na Balkan. U Maričkoj bici 1371. godine Osmalnlije su porazile srpsku vojsku i tom prilikom su nastradala braća Mrnjavčević (Vukašin i Uglješa). Ubrzo nakon Maričke bitke umro je i poslednji vladar nemanjićke dinastije car Uroš, ne ostavivši naslednika. Smrt cara Uroša otvorila je prostor za potpuni raspad srpkog carstva. Oko nemanjićkog nasledstva započela je bespoštedna borba. Dve najuticajnije ličnosti u to vreme bili su knez Lazar Hrebeljanović, oženjen Milicom, i Vuk Branković, koji je bio oženjen Lazarevom najstarijom ćerkom Marom. Knez Lazar, koji je vladao tzv. Moravskom Srbijom, se u godinama nakon Uroševe smrti nametnuo kao najmoćniji oblasni gospodar. Međutim, opasnost koja je pretila od Osmanlija je iz dana u dan bivala sve veća. Godine 1389. knez Lazar je predvodio vojsku koja se na Vidovdan suprotstavila velikoj osmanlijskoj vojsci, koju je predvodio sultan Murat. Bitka je i za jedne i za druge bila izuzetno teška, i jedan i drugi vladar su stradali, a nakon bitke osmanska vojska se povukla sa Kosova i iz Srbije, zato što je Muratov sin Bajazit započeo borbu oko nasleđa. Vuk Branković, koji je preživeo kosovsku bitku, kasnije će u legendama biti optužen za izdaju koju nije počinio, i u godinama nakon kosovskog boja nastavlja da pruža otpor Osmanlijama. Iza kneza Lazara ostala je zadužbina Ravanica. Takođe, i kneginja Milica je iza sebe ostavila manastir – LJubostinju.
Kneza Lazara Hrebeljanovića naslediće njegov sin Stefan, do čijeg punoletstva je upravljala majka, kneginja Milica. Kneginja Milica je 1390. godine otputovala u Brusu, prestonicu Osmanskog carstva i tamo se sultanu Bajazitu obavezala na vazalnu vernost, pri čemu je kao zalog ostavila najmlađu ćerku Oliveru. S obzirom da je bio turski vazal, Stefan Lazarević je, kada je stasao za ratove, morao da se odaziva na sultanove pozive.
Jedan od poziva usledio je 1402. godine, kada je Osmansko carstvo bilo napadnuto od mongolskog vođe Tamerlana. Bitka se odigrala kod Angore (današnja Ankara), Osmanlije su poražene, a sultan Bajazit zarobljen. Bajazit će kasnije umreti u zarobljeništvu. Stefan Lazarević je preživeo bitku i nakon bitke se vratio u Srbiju, pošto je prethodno svratio u Konstantinopolj, gde je od vizantijskog cara odlikovan titulom despota, čime je Srbija postala despotovina. Kao despot, Stefan Lazarević je vladao od 1402. do 1427. godine. To je bio period novog uspona Srbije, s obzirom da su Osmanlije bile zauzete unutrašnjim nemirima, a despot Stefan je uspeo da uspostavi dobre odnose sa Mađarima, od kojih je dobio Beograd na upravu. Despot Stefan je Beograd proglasio svojom prestonicom, čime je Beograd prvi put u istoriji postao srpska prestonica. Osim toga, despot Stefan Lazarević je ostao upamćen i po svom rudarskom zakoniku, kojim je regulisana ova vrlo važna oblast privrede u Srbiji. Kako nije imao naslednike, sporazumom u Tati je odlučeno da ga nasledi sin Vuka Brankovića, Đurađ, s kojim je jedno vreme bio u neprijateljskim odnosima. Ovaj sporazum je predviđao i da Đurađ vrati Mađarima Beograd, što je ovaj i učinio po preuzimanju vlasti. Iza despota Stefana Lazarevića je ostala i velelepna zadužbina, manastir Manasija (Resava).
Despot Đurađ Branković je vladao od 1427. do 1456. godine. Vladao je u jako složenim prilikama, kada je opasnost od Osmanlija bivala sve veća. Kako je na početku vladavine morao da vrati Mađarima Beograd, sagradio je novu prestonicu, Smederevo, na ušću Jezave u Dunav. Bio je oženjen Jerinom, koja je u narodu prozvana prokleta Jerina. Za vreme njegove vladavine, Osmanlije su u jednom navratu uspele da zauzmu Smederevo i da dovedu do tzv. prvog pada despotovine. To se dogodilo 1439. godine, ali je despot Đurađ 1444. godine, uz pomoć novčanih sredstava i Mađara, uspeo da obnovi despotovinu. Nakon smrti despota Đurđa nastupile su teške prilike u srpskoj despotovini, tako da su Osmanlije bez većih problema, predvođeni sultanom Mehmedom II Osvajačem, 1459. godine uspeli ponovo da osvoje Smederevo, čime je uništena srpska despotovina. Poslednji srpski despot bio je Stefan Tomašević. Drugim padom despotovine, okončana je srednjovekovna istorija Srbije, a Srbija će ostati pod Turcima sve do 1867, kada pod knezom Mihailom napuštaju Srbiju, ali će Srbija dobiti međunarodno priznatu nezavisnost tek na Berlinskom kongresu 1878. godine.
Uspon Evrope
Uvod
Novi vek počinje otkrićima u oblasti nauke, tehnike, privrede i upoznavanjem sopstvene planete. Zato se kao datum početka novog veka uzima Kolumbovo otkriće Amerike (Novog sveta) 1492. godine. Geografska otkrića, pojava štampe, unapređenje ratne tehnike, napredak nauke, reforma crkve i duhovnog života, kao i burne političke i društvene promene – sve je to obeležilo početak novog doba. Bitna odlika ovog perioda je nagli porast stanovništva i ubrzani razvoj gradova. Evropljani su menjali sebe i svoju okolinu, dok su u isto vreme upoznavali stanovnike drugih kontinenata, koji su se od njih razlikovali po kulturi, stepenu civilizacije, boji kože, izgledu, odevanju, veri… Ovo poznanstvo sunarodnika sa druge strane planete upotpunjeno je i saznanjima o antičkom svetu, kulturi i tradiciji u vreme humanizma i renesanse.
Štampa i nauka
Pisana i odštampana reč veoma je doprinela napredku ljudskog duha, obrazovanju, kao i razvoju nauke i umetnosti. Pronalazak štampe pripisuje se Nemcu Johanu Gutenbergu (1400–1468). Gutenberg je ,u Majncu, osmislio tehniku štampanja pokretnim slovima, koja su se izlivala od olova. Prva knjiga koju je odštampao bila je Biblija (1455).
Gutenbergova presa za štampanje
Za tehniku štampe Kinezi su znali hiljadama godina, ali njen vrtoglavi napredak počinje sa Gutenbergovom štamparijom. Prve štampane knjige kod Srba bile su crkvene. Bili su to Oktoih i Psaltir, rađeni u Obodu iznad Rijeke Crnojevića u današnjoj Crnoj Gori (1493).
Sa razvojem štampe knjige su postale dostupnije, a naučne rasprave su brže otklanjale greške i nudile nova rešenja. Veliki napredak ostvaren je u oblasti astronomije. Nikola Kopernik prevazišao je srednjovekovno učenje o tome kako je Zemlja centar vasione i razvio heliocentričnu teoriju o Suncu kao centru oko koga se kreću sva nebeska tela („O kruženju nebeskih tela”, 1543). Đordano Bruno je otišao još dalje. Tvrdio je da Sunce nije centar vasione, već samo našeg planetarnog sistema, kakvih ima bezbroj u svemiru. Galileo Galilej je usavršio teleskop i njime otkrio nove zvezde. Nešto kasnije Isak NJutn je otkrio zakon gravitacije. Crkva nije mogla da se pomiri sa rušenjem mita o čoveku i Zemlji kao centru vasione, pa je progonila sve one koji su zastupali nova shvatanja. Spalila je na lomači Bruna, progonila je Kopernikove učenike, a Galileja je držala u tamnici dok se nije odrekao svog učenja o Zemlji kao nebeskom telu loptastog oblika, koje se okreće oko svoje ose. Prema predanju, posle toga je izgovorio „Ipak se okreće”, misleći na kretanje planete Zemlje.
Gradovi
Gradovi su bili utvrđeni zidinama sa masivnim kulama. Iako je plemstvo i dalje živelo na svojim posedima, u gradovima je bilo imućnih trgovaca i zanatlija, što je privlačilo mlade ljude, naročito sa sela. Gradovi su rasli, a većina stanovnika bila je siromašna. Što je trgovina bila razvijenija i razmena dobara i novca intenzivnija to su gradovi bili veći i moćniji. Vremenom su i državne institucije preseljene u gradove. U njima se stiču državni prihodi i odigravaju najvažniji politički i kulturni događaji. Porast broj stanovnika prouzrokovao je veću potražnju za raznim proizvodima, a to je vodilo većoj proizvodnji. Siromašni seljaci nisu birali posao i postali su jeftina radna snaga. Tako se razvila manufaktura (manu facere– rukom raditi). Ovaj termin je označavao da više nije bilo dovoljno da zanatlija sam radi u svojoj radionici već se proizvodnja podelila na više operacija uz veliki broj radnika.
HUMANIZAM I RENESANSA
Razvojem nauke, saobraćaja i trgovine veliki broj gradskih stanovnika dolazi do znatnog bogatstva. Željni znanja i u nameri da naprave iskorak u odnosu na siromašnu masu, novi bogataši okreću se antičkim uzorima u kulturi i umetnosti. Taj napor da se obnovi antička kultura naziva se renesansa (preporod). Građanska klasa u centar pažnjestavlja čoveka, zanemarujući polako dominatan srednjovekovni stav da je Bog u centru svega. Tako se razvija pokret i novi pogled na čoveka – humanizam. Humanizam i renesansa nastali su u bogatim gradovima na Apeninskom poluostrvu. Firenca ,Venecija,Milano – sijali su novim sjajem. Prvi tragovi humanizma ipak pripadaju srednjem veku. Dante Aligijeri napisao je „Božanstvenu komediju”, u kojoj je kritikovao crkvu i njen vrh. Frančesko Petrarka slavu je stekao sonetima, a bio je oduševljenVergilijem, možda i najvećim starorimskim pesnikom. Đovani Bokačo je takođe kritikovao crvku, i to u svom delu „Dekameron”. Nikolo Makijaveli je bio firentinski političar i pesnik koji se smatra prvim teoretičarem ujedinjenja Italije.Smatrao je da pravo počiva na sili i da se u politici ne biraju sredstva da bi se postigao cilj („Cilj opravdava sredstvo.”). Ovo učenje naziva se makijavelizam. U Nemačkim državama ističe se Erazmo Deziderije poznat kao Roterdamski. Kritikovao jecrkvu i političare kroz svoje čuveno delo „Pohvala ludosti”. Englez Tomas Mor zalagao se za ukidanje novčane ekonomije i privatnog vlasništva u svom delu „Utopija”(1516). Engleska je dala i najvećeg dramaturga svog doba Viljema Šekspira (1564–1616).Svoj najpotpuniji izraz renesansa doživljava u umetnosti. U vajarstvu je velike rezultate postigao Mikelanđelo Buonaroti. U slikarstvu, ali i kao pronalazač, ističe se Leonardo da Vinči. Na zapadu Evrope najpoznatiji je bio nemački slikar Albreht Direr.
Albreht Direr , Četiri jahača apokalipse
OTKRIĆA
Prodor Turaka Osmanlija na istok Evrope početkom 14. veka jedan je od razloga zbog koga je prekinuta kopnena veza između Evrope i Azije. Trgovci više nisu mogli sigurno da putuju karavanima do Indije. Zato se javila potreba da se pronađe pomorski put do potkontinenta. Znanja o Aziji bila su oskudna, čak i posle putovanja Mlečanina Marka Pola u Mongoliju, Kinu i na Sumatru. Ipak, potražnja robe sa istoka, a naročito kineske svile i začina, bila je sve veća. Mlečani i Đenovljani robu su otkupljivali od arapskih trgovaca i prodavali u Evropi po veoma visokim cenama. Tako je biber vredeo kao zlato.
Osnovni preduslov koji je omogućio pomorsko putovanje ka Aziji bili su tehnički pronalasci. Novi brodovi, karavele, bili su osposobljeni za dugu plovidbu. Usavršeni su kompas, durbin i geografske karte. U Portugalu je napravljen prvi globus, a u potragu za Indijom prvi su krenuli upravo Portugalci. Kanarska ostrva bila su od ranije poznata, dok je zapadnu obalu Afrike počeo da istražuje Enrike Moreplovac. Bartolomeo Dijaz došao je do Rta dobre nade 1498. godine. Vasko da Gama je prvi stigao do Indije, do Kalkute, 1499. godine. Portugalci su stigli kasnije do Bornea, Sumatre i Jave. Ipak, najpoznatiji od svih moreplovaca bio je Kristofer Kolumbo (1451–1506). U službi španskog kralja, krenuo je ka zapadu u nameri da širi hrišćansku veru, te da kineskog cara preobrati u hrišćanstvo. Sa svoja tri broda (Santa Marija, Pinta i Minja) došao je do ostrva San Salvador. Uveren da je stigao u Indiju, njene stanovnike nazvao je Indijancima. Još tri puta je dolazio do novog kontinenta, te je otkrio mnoga ostrva u bahamskom arhipelagu (Kubu, Haiti, Portoriko, Jamajku, itd.). Ipak, novi kontinent nije nazvan po njemu, već po Amerigu Vespučiju, italijanskom književniku. On je prvi zabeležio da se radi o potpuno novom kontinentu.
Kolumbov povratak u Španiju
Doba velikih otkrića koje je započeo Kolumbo završio je Fernando Magelan (1492– 1502). Magelan se takođe kretao ka zapadu, nameravajući da se vrati u istu tačku, čime bi dokazao da je zemlja okrugla. Od pet brodova i 255 mornara koji su krenuli na put, u Španiju se vratio jedan brod i 18 moreplovaca. Sam Magelan poginuo je na Filipinama. Španski osvajači Južne Amerike, željni slave i zlata, domorocima nisu doneli prosvetljenje i sreću kao što su se neki nadali. Poznati konkvistadori potpuno su uništili drevne civilizacije, kao što su Maje, Inke i Asteci. Opljačkani, mučeni, preveravani u hrišćanstvo i satirani teškim radom, oni su sasvim nestali sa većeg dela američkog kontinenta.
REFORMACIJA
Rimokatolička crkva je još krajem srednjem veka počela da se pretvara u rasadnik nemorala. Izgubila je oreol svetosti, a renesansne pape su se često ponašale kao svetovni vladari, prepuštajući se raskoši i korupciji. Zato se javio jak reformski pokret, koji je zahtevao da se crkva vrati svetom pismu i pravoj veri. Takođe je traženo da se Biblija prevede sa latinskog na narodni jezik, kako bi božju reč mogao svako da razume. Reformaciju rimokatoličke crkve započeo je Martin Luter, profesor Univerziteta u Vitenbergu, u Nemačkoj. Pobunio se protiv indulgencija (oproštajnica grehova) tako što je na vrata svoje crkve zalepio poznatih 95 teza. Luter je došao u oštar sukob sa Papom koji ga je izbacio iz crkve. Ipak, Luter je ostao nepokolebljiv i preveo je Sveto pismo na nemački jezik. Reformaciju više niko nije mogao da zaustavi. Luter je nastavljače imao u Tomi Minceru i naročito u Švajcarskoj, gde su aktivni bili Ulrih Cvingli i Žan Kalvin. Ubrzo se od ovih pokreta stvorila nova vera koja je dobila ime – protestantska. Došla je i do Engleske gde ju je prihvatio kralj Henri Osmi, pa je tako nastala anglikanska crkva. Najvažnije tekovine reformacije bile su razbijanje jedinstva zapadnog hrišćanstva i prevođenje Biblije sa latinskog na narodne jezike.
Ali, ni rimokatolička crkva nije sedela skrištenih ruku. U Rimu se znalo da je potreba za reformom neosporna, ali je papstvo to želelo da uradi na svoj način. Stvoreni su novi monaški redovi, od kojih su jezuiti bili najvažniji, NJihov osnivač bio je Španac Ignjacio Lojola 1534. godine. Svojim obrazovanjem i disciplinom vraćali su ljude katoličanstvu. Postojala je i inkvizicija (crkveni sud), koja je žestokim kaznama i fizičkom torturom vršila pritisak na sve one koji su se priklonili protestantizmu. Značajan momenat protiv reformacije bio je Trendski koncil, koji je održan u drugoj polovini 16. veka. Učvrstio je snagu rimskog pape i još više osudio protestante. Ali, Evropa je već bila zahvaćena velikim promenama i razlike su bile sve očiglednije. U prvoj polovini 17. veka izbio je Tridesetogodišnji rat – najrazorniji verski rat u istoriji Evrope. Sukobili su se severnoevropske protestantske i južnoevropske katoličke zemlje. Ogromne teritorije srednje Evrope bile su potpuno opustošene ratom. Sukobi su okončani Vestfalskim mirom 1648. Godine, a protestanti su dobili slobodu veroispovesti.
Apsolutističke monarhije
Bogaćenje građanskog sloja doveo je i do jačanja vladara. Naime, novi bogataši, tzv. buržoazija, i dalje su bili na meti plemstva. Plemići naviknuti na srednjovekovni feudalni odnos u društvu nisu nameravali da lako prepuste pozicije novoj i sve uticajnijoj građanskoj klasi. Fedudalni ratovi i samovolja plemstva dovela je do rscepkanosti državne teritorije. To je dovelo do nesigurnosti u društvu i do nejedinstvenog tržišta. Zato se građanstvo uzda u vladara koji će pružiti sigurnost i sprečiti krizu. Nova klasa spremna je da uzdiže monarha do neslućenih visina zarad spostvenih interesa. Tako nastaje apsoluitistička monarhija, tj. samodržavlje u kome vladar ima neograničenu moć. Uz kralja se pominje i Državni savet, koji vremenom dobija oblik vlade, tj. izvršnog tela. Raste i moć parlamenta, ali je on i dalje, po obliku i uticaju, bliži srednjovekovnoj staleškoj skupštini nego savremenom zakonodavnom telu.
Henri VIII , kralj Engleske Luj XIV, kralj Francuske
Najbolji primeri apsolutističke monarhije na Zapadu su u Španiji, Francuskoj i Engleskoj. Španski kraljevi Karlo V i Filip II vladali su velikim delom Evrope, ali u to vreme Španija gubi Nizozemsku, a poražena je i u ratu sa Engelskom (poraz španske flote tzv. Velike armade, 1588.). Od početka 17.veka u doba Burbona Francuska je velika sila, ali sa nezaustavljivim padom. Kralj Sunce , Luj XIV, bio je poslednji vladar kojim Francuska može da se diči jer posle njega, ali i njegovom zaslugom, naslednici nisu mogli da spreče sunovrat države. Sve se to završava velikom revolucijom i giljotinjiranjem njegovog praunuka Luja Šesnaestog. U Engleskoj, Henri Osmi menja saveznike i supruge, menja veru i pokušava da se nametne u spoljnopolilitičkim okvirima. Na kraju će njegova kćerka Elizabeta,prvi pravi protestantski vladar na Ostrvu, zavesti red i konsolidovati državu.
Srpski narod pod stranom vlašću
Uvod
Osvojene srpske zemlje Turci su u srednjem veku odmah uključili u svoj državni sistem. Osmanska država bila je administrativno podeljena na pašaluke, odnosno beglerbegluke. Srbi su uglavnom živeli u pograničnim oblastima, odnosno u budimskom, temišvarskom i bosanskom beglerbegluku. Kao i ostali hrišćani, Srbi su pripadali dvema velikim društvenim grupama – raji i stanovništvu sa povlašćenim položajem. Raju su uglavnom sačinjavali zemljoradnici, koji su obrađivali zemlju na spahijskim (feudalnim) posedima. Plaćali su porez državi, od kojih je najvažniji bio harač, ali i spahijama, od kojih je najznačajniji bio desetak. Najznačajnija kategorija povlašćenog stanovništva bili su Vlasi. Oni su se bavili stočarstvom. Nisu bili vezani za zemlju, a Turci su ih naseljavali u opustelim krajevima i u blizini granica. Kao i većina pokorenih naroda, Srbi su u osmanskoj imperiji trpeli nasilja, ugnjetavanja i nepravdu. Islamizacija, tj. prevođenje hrišćanskog stanovništva u muhamedansku veroispovest, takođe je bila način kojim su osvajači držali porobljene narode pod svojom kontrolom.
CRKVA
U dugom periodu u kome je srpski narod živeo pod vlašću Turaka, Austrijanaca i Mletaka postojala je samo jedna ustanova koja se brinula o srpskom življu. Bila je to Srpska pravoslavna crkva. Ona je vremenom sve više preuzimala na sebe, uz versku, i političku i kulturnu ulogu. Po osvajanju Srbije, Turci su priznali Patrijaršiju, a patrijarhu Arseniju Drugom nametnuli su plaćanje danka. Južne eparhije pripojene su grčkoj Ohridskoj arhiepiskopiji, čak i samo sedište Peć.
Pećka patrijaršija
Patrijaršija je zadržala vlast na prostorima severne Srbije, Bosne, Hercegovine i Crne Gore. Ali, Turci su je definitivno ukinuli u prvoj polovini 16. veka i ponovo pripojili Ohridskoj arhiepiskopiji. Do obnove Pećke patrijaršije došlo je 1557. godine. Dva razloga su na to bitno uticala: učešće velikog broja Srba u turskom osvajanju Banata, ali i želja velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića da se oduži svom narodu. Prvi patrijarh obnovljene patrijaršije bio je Mehmedov brat, Makarije Sokolović. Crkva je pod svoje okrilje okupila sav srpski narod i čuvala njegovu srednjovekovnu nemanjićku državnu tradiciju. Do početka 17. veka crkva je održavala dobre odnose sa turskim vlastima. Ali, početkom austrijsko-turskih ratova, pogoršao se položaj srpske crkve i naroda.
SEOBE SRBA
Jedna od najvećih buna protiv Turaka desila se u Banatu 1594. godine u vreme tzv. Dugog rata. Neprijateljstvo prema Turcima postojalo je u najvećem broju stanovnika, ali je podgrevano i od strane susednih hrišćanskih država. Kako bi kaznili Srbe, Turci su preneli mošti Svetog Save iz Mileševe u Beograd, gde su spaljene.
Srbi su se često selili u tursko doba. Osnovni razlozi su bili turski vojni pohodi, pustošenja, nasilja, učešća u bunama, glad i nemaština. Najviše migracija bilo je sa prostora Kosova i Metohije, stare Raške, Brda, istočne Hercegovine i Makedonije. Dolazili su na sever, do Budima, a na severozapadu do Žumberka. Najviše je naseljavana Vojna granica. U vreme Bečkog rata (1683–1699), austrijski car je Srbima nudio velike povlastice i privilegije, pa su se oni priključili austrijskoj vojsci. Ali, kada je austrijska ofanziva zaustavljena na prostorima današnje južne Srbije i kada je usledila turska kontraofanziva, Srbi su počeli masovno da se povlače sa austrijskom vojskom (1690).
„Velika seoba Srba”, slika Paje Jovanovića
Iz Peći se povukao i sam patrijarh Arsenije III Crnojević (Čarnojević). Nakon narodno-crkvenog sabora koji je održan u Beogradu, Srbi prelaze Savu i Dunav i naseljavaju prostore Južne Ugarske, do Arada i Pešte. Pretpostavlja se da se tada preselilo oko 60.000 ljudi.
U sličnim ratnim uslovima desila se i migracija u toku novog austrijsko-turskog rata (1737–1739). Tada je seobu vodio patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta. Srbi su u migracijama dolazili do Rusije, stvorivši teritoriju koja se zvala Nova Srbija ili Slavenoserbija.
SRBI U UGARSKOJ I MLETAČKOJ REPUBLICI
Zbog mnogih seoba Srba je na prostorima južne Ugarske, Slavonije i Dalmacije bilo sve više. Bežeći od turskog zuluma, srpski narod nadao se boljem položaju u susednoj carevini. Car Leopold je u drugoj polovini 17. veka izdao nekoliko srpskih privilegija (sloboda vere, izbor vojvode i mitropolita, oslobađanje od jednog dela poreza). Srbi su dobili dve važne ustanove – Narodno-crkveni sabor i Arhijerejski sinod. Sremski Karlovci postali su centar srpske aktivnosti, a centar duhovnog i kulturnog okupljanja bila je Karlovačka mitropolija, najstarija institucija Srba u Ugarskoj.
Carica Marija Terezija sužavala je prava Srba. Posle dva carska dokumenta, Regulamentom i Deklaratorijom, srpski narod dobio je samo crkvenoškolsku autonomiju. Od svih skupova koji su održavani u to vreme najvažniji je bio Temišvarski sabor (1790). Za mitropolita je izabran Stevan Stratimirović. Sabor je bio protivteža mađarskom saboru, ali do ispunjenja srpskih zateva trebalo je da prođe još dosta vremena.
Srbi su u Ugarskoj i Hrvatskoj podigli dosta crkava i manastira. Najviše ih je sagrađeno na Fruškoj gori (Krušedol, Hopovo, Grgeteg, Remeta, Vrdnik…), zatim u Sentandreji, Pešti, Osijeku, Pakracu, Vukovaru, Novom Sadu. Svi su građeni u, tada modernom, baroknom stilu. Prva srpska gimnazija otvorena je u Sremskim Karlovcima 1791. godine. U kulturnim delatnostima ističe se Hristifor Žefarević, pisac i bakrorezac, poznat po prevodu sa latinskog „Stematografije” Pavla Ritera Vitezovića. Jovan Rajić napisao je prvu sistematizovanu istoriju srpspkog naroda. Zaharije Stefanović Orfelin istakao se u borbi protiv rimokatoličkog uticaja. Štampao je prvi srpski časopis „Slaveno serbski magazin”.
Dositej Obradović
Najpoznatiji srpski pisac 18. veka bio je Dositej Obradović (1742–1811). Bio je tvorac moderne srpske književnosti, prosvetitelj i prvi ministar prosvete u Karađorđevoj Srbiji. NJegova najvažnija dela su „Život i priključenija”, „Sovjeti zdravago razuma“, Pisma ljubeznom Haralampiju”…
Mletačka republika ili Venecija bila je velika pomorska ali i kontinentalna sila. Severozapadna Italija, Istra, Dalmacija (osim Dubrovnika), Jonska ostrva, te Krit i Kipar bili su dugo u njenom sastavu. Bežeći od Turaka, Srbi su naselili velike delove Dalmacije, Bukovicu, Kninsku krajinu i Ravne Kotare. Uz Hrvate i Italijane činili su četvrtinu stanovništva. Jedan od najvećih problema bilo je pokatoličavanje. Rimska kurija se nije odricala svojih interesa u ovom delu Balkanskog poluostrva i pritisak na pravoslavno stanovništvo bio je neprekidan. U Boki kotorskoj pritisak je postojao, ali je bio manjeg obima. Srpska crkva se borila sa Rimom, ali je sačuvala svoju snagu, gradeći manastire u tom podneblju od kojih su najpoznatiji Krka, Krupa, Dragović, Savina.
Mlečani su srpsko i hrvatsko stanovništvo koristili u ratovima protiv Turaka. Deo tog stanovništva nazivan je uskoci. Četovali su na prostorima Dalmacije i Boke Kotorske. A najviše ih je bilo na prostoru Ravnih Kotara, Makarskoj krajini i oko grada Perasta. Uskoci su boravili na kopnu i na moru. Gusarili su na Jadranu od Rijeke do Kotora i učestvovali u svim ratovima između Austrije i Venecije. Dok su hajduci bili odmetnici od turske vlasti uskoci su ratovali protiv Turaka uz saradnju vlasti (mletačke a ponekad i austrijske). Najpoznatiji uskočki junaci bili su Stojan Jankovići Ilija Smiljanić.
Mletačka republika nestala je posle Napoleonovih osvajanja, mirom u Kampoformiju 1797. godine. Dubrovačka republika bila je najznačajnija od svih slovenskih država na Jadranu. Utvrđenje je sagrađeno 1481. Godine, a Dubrovčani su redovno plaćali danak Turcima. Pomorstvo je bila osnovna grana privrede, dok je kopnena trgovina dosezala do Beograda, Skoplja, Niša i Sofije. Dubrovačko zaleđe bilo je srpsko, a stanovnici su se osećali „Slovinima”. Istorija Srba katolika u Dubrovniku može se pratiti do 20. veka.
Dubrovnik je imao razvijenu kulturu, a naročito književnost. Iz Dubrovnika dolaze veliki pesnik DŽivo Gundulić (spev „Osman”), komedigraf Marin Držić („Dundo Maroje”), istoričar Mavro Orbin („Carstvo Slovena”) te Ruđer Bošković , matematičar i astronom. Dubrovnik je vekovima odolevao svim nedaćama, ali je počeo da opada posle velikog zemljotresa 1667. godine. Napokon, Napoleon bio prejak za staru republiku. Francuzi su okupirali grad 1806. Godine, a uključili su ga u Ilirske provincije 1808. godine.
Doba revolucija
Uvod
Reč revolucija označava nagli ili duboki društvenoekonomski preobražaj, a najčešće je sinonim za pobunu ili prevrat. U političkim revolucijama najznačajnije su građanske, nacionalne i socijalne, mada su mnoge sadržale sve karakteristike.
Engleska revolucija
Engleska revolucija počela je kao sukob između vladara i parlamenta. Čarls Prvi i parlament sporili su se oko toga da li vladar može da ubira poreze bez dozvole parlamenta. Iako je kralj zatražio dozvolu parlamenta i doneo Peticiju o pravima 1628. ubrzo je raspustio parlament, koji se nije sastajao 11 godina. Posle ustanka u Škotskoj sazvao je najpre Kratki parlament, a zatim i tzv. Dugi parlament, koji je radio dve decenije (1640–1660). Ubrzo je parlament podeljen na pristalice i protivnike kralja. Tako je četrdesetih godina 17. veka u Engleskoj izbio građanski rat. Vojsku parlamenta vodio je Oliver Kromvel, najznačajnija ličnost svog doba. Bio je seoski plemić i predvodnik građanstva. Pobedio je kraljevu vojsku u bitkama kod Marston Mura, Nezbija i Prestona, posle kojih je kralj Čarls zarobljen. Pogubljen je odsecanjem glave 1649. godine. Engleska je proglašena republikom , prvi i poslednji put u svojoj istoriji.
Portret Olivera Kromvela
Kromvel je ugušio ustanke u Škotskoj i Irskoj (u kojoj je bio posebno surov). Nametnuo im je uniju sa Engleskom. Nije želeo da uzme kraljevsku krunu, već je sebe proglasio Lordom protektorom republike. Bio je vladar bez krune, što se vidi po tome da je dobio naslednu vlast. Podelio je zemlju na 11 regiona, kojima su upravljali njegovi guverneri. Da bi se izborio sa velikom pomorskom silom Holandijom, izdao je Navigacioni akt. Po njemu su samo engleski brodovi mogli uvoziti inostranu robu u Britaniju. Tako je podstakao razvoj trgovine i dobio prevlast na moru. Posle njegove smrti sin Ričard nije uspeo da održi republiku. Parlament je pozvao Čarlsa Drugog, sina pogubljenog kralja, i obnovio monarhiju. Ali, ona nije bila ista. Kraljevska vlast je ograničena, zadržana su prava parlamenta, kao i građanske slobode. Tako je Engleska postala prva ustavna monarhija, a republika je završila svoju jedanaestogodišnju istoriju.
Američka revolucija
Španci i Portugalci su osvojili Ameriku, a Englezi, Holanđani i Francuzi osnovali su prve kolonije na obali severnoameričkog kontinenta. Englezi su prednjačili i osnovali su DŽejmstaun u Virdžiniji 1607. godine. Francuska je osnovala koloniju Kvebek, a Holandija Novi Amsterdam. Englezi su stvorili prvih 13 kolonija na Istočnoj obali, uskoro su potisnuli Holanđane i Špance, a Francuzima su uzeli sve posede posle Sedmogodišnjeg rata (1756–1763). Ali, vremenom, kolonije su napredovale i otuđivale se od centra u Londonu. Engleska je želela da održi imperijalno jedinstvo, a kolonisti da prošire autonomna prava. Sukob je počeo zbog toga što su kolonisti morali da se povinuju zakonima u čijem donošenju nisu ni učestvovali. Engleska je ipak morala da povuče neke poreze, ali nije želela onaj vezan za čaj. Zato su se, u znak protesta, američki popeli na trgovačke brodove u bostonskoj luci i pobacali tovare čaja u more. Ovaj događaj iz 1773. godine, koji je bio uvod u početak rata, ostao je upamćen kao „Bostonska čajanka”.
Portret DŽordža Vašingtona
Na početku sukoba Englezi su imali prednost jer Amerikanci, zapravo, nisu ni imali vojsku, već odrede dobrovoljaca. Ipak, 1776. godine Amerikanci na Kongresu u Filadelfiji donose „Deklaraciju nezavisnosti”, kojom su svoje kolonije proglasili „slobodnim i nezavisnim” i time prekinuli svaku vezu sa maticom. Francuzi, koji su želeli da se osvete Englezima za poraz iz Sedmogodišnjeg rata, novčano su pomagali kolonistima. Uz bolje naoružanje, Amerikanci su dobili i dobrog vođu. Bio je to farmer DŽordž Vašington. Francuzi otvoreno ulaze u rat, uz Holanđane i Špance. Ključan događaj bila je velika pobeda kolonista kod Jorktauna 1781. godine. Mirovni kongres u Parizu, sazvan dve godine kasnije, ozvaničio je odvajanje kolonija od Engleskei stvaranje nove države, Sjedinjenih Američkih Država. Država se prostirala od Atlantika do reke Misisipi, a zapadni predeli do Tihog okeana bili su neistraženi. SAD dobijaju ustav 1787. godine i on, uz manje izmene, ostaje na snazi do danas. Vlast je podeljena na zakonodavnu, izvršnu i sudsku. Tako je nastala prva velika republika, koja je prkosila svim značajnim evropskim monarhijama.
Francuska revolucija
Francuska je bila najveća i najnaseljenija zemlja zapadne Evrope u 18. veku. Ipak, od oko 25 miliona stanovnika, ogromna većina (oko 90 odsto) živela je vrlo teško , plaćajući poreze, dažbine i razne namete. Plemstvo i sveštenstvo, dva staleža koji su bili malobrojni i najbogatiji, bili su oslobođeni obaveza. Tako su u Francuskoj postojala tri staleža (plemstvo, sveštenstvo, treći stalež). Kriza u zemlji počela je još početkom veka zbog velikih rashoda kraljevskog dvora i plemstva. Veliki ratni izdaci Luja Šesnaestog i gubitak kolonija u vreme Luja Petnaestog takođe su pogubno delovali na javne finansije. Luj XVI (1774–1792) bio je kralj slabe inventivnosti i nasleđenih problema. NJegovu suprugu, kraljicu Mariju Antoanetu, kćerku austrijske carice Marije Terezije, narod je zvao „Kraljica Deficit”, ubeđen u njeno rasipništvo. Kralj je pokušao da sredi državne finansije reformama uz pomoć poznatih tadašnjih stručnjaka. Međutim, ni ministar Tirgo, a zatim ni bankar Neker, nisu uspeli da sprovedu reforme. Ključni razlog se krio u tome što nisu uspeli da nametnu poreze onima koji su najviše imali, a ništa nisu plaćali – plemstvu. Na kraju, kralj je bio prinuđen da sazove Skupštinu državnih staleža, koja nije sazivana 175 godina. Sastala se u Versaju 5. maja 1789. godine. Ali ni na njoj se nije moglo puno toga uraditi zbog opstrukcije dva staleža koja su imala iste interese – plemstva i sveštenstva. Tako je treći stalež (koji su činili svi ostali stanovnici, od seljaka i zanatlija do lekara i nastavnika) onemogućen da izglasa reforme koje bi spasile državu.
Zbog toga poslanici trećeg staleža odlučuju da se odvoje u posebnu prostoriju (teniski teren) i sebe proglase Narodnom skupštinom. Po njima, oni su bili jedni predstavnici francuskog naroda dok su se plemići i sveštenici potpuno otuđili od naroda i mislili samo na svoj interes. Uskoro se ta Skupština proglašava ustavotvornom, a priključuju joj se mnogi iz preostala dva staleža. Kada su predstavnici trećeg staleža odbili naređenje da se raziđu, kralj je pozvao vojsku (u prkosu kraljevskim emisarima istakao se najveći govornik revolucije Onore Gabrijel Mirabo). Ali, tada narod izlazi na ulice, stvara barikade i počinje da se suprotstavlja kraljevskoj vlasti. Tamnica Bastilja, u kojoj sudecenijama bili zatvarani ne samo kriminalci već i protivnici režima, osvojena je 14. jula. Iako su tada u Bastilji bila samo petorica lopova i dvojica ludaka, jer je kralj, pre svih događaja, oslobodio političke protivnike, njen pad je simbolično označio početak revolucije, a danas je 14. jul najveći praznik republike Francuske.
Luja XVI odvode na giljotinu
Umesto zastave Burbona sa ljiljanima na ulicama prestonice pojavilo se novo znamenje – trobojka (trikolora) plavo-belo-crvena (označavala je slobodu, jednakost i bratstvo). Najznačajniji socijalni momenat revolucije bilo je ukidanje feudalizma, početkom avgusta. Drugi značajan momenat je donošenje Deklaracije prava čoveka i građanina, krajem avgusta. Ona je proklamovala da se svi ljudi rađaju slobodni i jednaki, da su zakoni jednaki za sve i da suverenitet države počiva na naciji. Nestalo je plemstva i titula, a u međusobnom obraćanju koristila se reč „građanine”. Skupština je donela još jedan važan akt, a to je Ustav 1791. godine. Francuska je postala ustavna monarhijau kojoj kralj nije mogao da odbije usvajanje zakona. Ipak, na inicijativu najradikalnijih revolucionara, koji su se zvali Jakobinci, kraljevina je ukinuta u leto 1792, a naredne godine Luj i Marija Antoaneta su giljotinirani. U isto vreme revolucionarna Francuska počinje ratove protiv velikih evropskih monarhija, koje su želele da uguše „zlo koje im je bilo pred vratima”. Do 1799. godine među revolucionarima je bilo puno sukoba, ali glavne tekovine revolucije ostale su netaknute: ukidanje feudalizma i mogućnost razvoja kapitalizma, uvođenje republike, stvaranje francuske nacije uspostavljanjem građanske jednakosti, te preobražaj francuskog društva, koji je nakon toga promenio čitav svet. Francuska je sve vreme ratovala protiv kontrarevolucije i protiv velikih evropskih sila koje su žele da unište republiku. Ipak, svi ti događaji iznedrili su mnnoge značajne ličnosti, među kojima se ističe Napoleon Bonaparta.
Napoleon
Napoleon Bonaparta je rođen na Korzici, a posle završene Vojne akademije postao je vojnik revolucije. Učestvovao je u velikim bitkama i napredovao u službi. Proslavio se ratovima u Italiji i mirovnim ugovorom u Kampoformiju 1797. Godine, kojim je zadat snažan udarac Austriji. Vodio je bitke i u Egiptu, a 1799. godine primorao je tadašnje upravljajuće telo Direktorijum da vlast prepusti trojici konzula. Jedan od njih bio je i sam Bonaparta. Ustav iz iste godine pretvorio je Napoleona u prvog (i jedinog) konzula dok su preostala dvojica postali savetnici. Bili su to, zapravo, krupni koraci ka ukidanju republikanskog uređenja i vraćanju vladavini jednog čoveka. Uspešna ratovanja do 1812. godine proširila su vlast Napoleona od Pirinejskog poluostrva na zapadu do poljsko-ruske granice na istoku i i Boke Kotorske na jugoistoku. Napoleon se u međuvremenu proglasio za doživotnog konzula (1802), a zatim za cara (1804). Tom prilikom naterao je papu Pija Sedmog da dođe u Pariz. Prilikom krunisanja u crkvi Notr Dam sam sebi je stavio krunu na glavu, čime je želeo da pokaže da je iznad rimokatoličkog poglavara. Kroz dva ustava (1799. i 1802.) Napoleon je centralizovao vlast, a sve institucije su bile njemu podređene. Bio je nasledni vladar, ali je zato doneo veliki broj zakona. NJima je uveo disciplinu, poredak, brzo suđenje, građansku jednakost (iako je ukinuo Deklaraciju o pravima čoveka i građanina) i slobodu veroispovesti. Bio je to čuveni Napoleonov kodeks (Code Napoleon).
Napoleon
Najčuvenija godina Napoleonovih ratova bila je 1812, ali nije donela uspehe. Naprotiv, napad na Rusiju bio posledica velkih razlika dve zemlje, kao i određenih političkih nesuglasica (rusko nepridržavanje propisa kontinentalne blokade Engleske). U stvari, Napoleon je znao da ne može biti gospodar većeg dela Evrope ako na kolena ne baci velikog „ruskog medveda”. Napad na Rusiju počeo je u leto 1812. i tada je učestvovalo neverovatnih pola miliona vojnika (pre toga Rusija je prekinula ratove sa Turskom, čime je ostavila Srbiju na milost i nemilost Osmanlijama; potpisan je mir u Bukureštu). Početkom septembra Francuzi tuku generala Kutuzova u bici kod Borodina. Devet dana kasnije Bonaparta uz napuljsku konjicu ulazi u Moskvu, ali prestonicu spaljuju ruski vojnici. Napoleon je morao da se povuče sa svojom Velikom armijom. To koriste Rusi i u neprekidnim napadima uništavaju Bonapartine vojnike. Ali, još veći Napoleonov protivnik bila je ruska zima. Velike hladnoće i loša opremljenost vojske uticali su da vremenski uslovi pogubno deluju na francusku vojsku. Na kraju, reku NJemen je pri povratku prešlo oko 50.000 vojnika, deset puta manje nego na početku invazije.
Već u jesen 1813. godine velike sile tuku Napolena kod Lajpciga u tzv. Bici naroda. U martu 1814. godine saveznici osvajaju Pariz, a Napoleon abdicira. Ipak, ni jednogodišnje progonstvo na mediteransko ostrvo Elbu nije ga zaustavilo. Tajno se iskrcao na jugu Francuske 1815. godine i ubrzo sakupio veliku vojsku. NJegovi veterani bili su oduševljeni. Ali, Napoleon nije želeo da sluša savete svojih saradnika i opredelio se za još jednu veliku bitku protiv saveznika. Ona se desila nedaleko od Brisela, kod Vaterloa. Napoleonov poraz označio je ne samo kraj njegove nove vlade („Sto dana”) već i definitivni silazak sa istorijske scene (barem kao aktivnog učesnika). NJegovi ljuti protivnici Englezi nisu želeli da rizikuju i ovoga puta ga proganjaju na udaljeno ostrvo u južnom Atlantiku, na Svetu Jelenu. „Komedija je završena”, kaže Napoleon sa palube engleskog broda „Belefont”, opraštajući se zauvek od evropskog tla. Umro je na Svetoj Jeleni 1821. godine.
Srpska revolucija
UVOD
Srbi su bili bez države od pada srpskih srednjovekovnih država, sredinom 15. veka. Oni su živeli na prostorima tri države – Osmanskog carstva, Habzburške monarhije i Mletačke republike. Tri i po veka robovanja i podaničkog položaja u pomenutim državama ostavila su znatne posledice na srpski narod. Svi pokušaji Srba da stvore državu pre početka 19. veka, putem buna i ustanaka, kao i učešća u mnogim ratovima pomenutih zemalja, završili su se neuspešno. Izbijanjem Srpske revolucije 1804. godine nastao je veliki prelom u srpskoj istoriji. Obnovljena je srednjovekovna državnost i stvorena država Srbija. U početku, tokom Prvog srpskog ustanka, ona je bila samostalna, ali je posle propasti ustanka morala da pređe trnovit put od autonomije (1815) do nezavisnosti (1878).
PRVI SRPSKI USTANAK
Buduća srpska država nastala je na teritoriji Beogradskog pašaluka (tj. smederevskog sandžaka). Beogradski pašaluk prostirao se od Save i Dunava do Zapadne Morave, i od Drine do područja blizu Timoka. Kad je ukinuta najvažnija srpska ustanova pod Turcima, Pećka patrijaršija, Srbi su se organizovali u tzv. knežinskoj samoupravi. Turci su Srbima dozvolili da se organizuju u nahiji, knežini i selu. Starešine sela, knežine i nahije bili su kmet, knez i oborknez. Oni su, u ime turske vlasti, sakupljali porez, održavali puteve, gonili hajduke i starali se o svom narodu i njegovoj veri. Knežinska samouprava došla je do izražaja za vreme vezira Hadži Mustafa-paše, kojeg su Srbi, zbog blage uprave, zvali „srpska majka”. Tek što je samouprava počela da donosi koristi Srbima, grupa uzurpatora turske vlasti, poznata pod imenom dahije, ubila je Hadži Mustafa-pašu i preuzela svu vlast u Beogradskom pašaluku (1801). Četvorica dahija – Fočić Mehmed-aga, Mula Jusuf, Kučuk Alija i Aganlija – podelili su Pašaluk na četiri dela i zaveli pravu strahovladu. Zulum dahija, kao i ostalih Turaka, prevazišao je sve granice ljudske trpeljivosti. Dahije su saznale da se srpski knezovi i sveštenici spremaju na ustanak, pa su odlučili da pobiju viđenije ljude. Oni su za sedam dana, početkom februara 1804. godine, odsekli oko sto glava istaknutih Srba. Među njima bili su Aleksa Nenadović, Ilija Birčanin i Hadži Ruvim. Ovaj događaj poznat je u istoriji kao Seča knezova.
Karađorđe
Đorđe Petrović, poznat kao Karađorđe (1762–1817), umakao je seči knezova i sa šumadijskim prvacima organizovao Zbor u Orašcu. Zbor je održan u zimu, na Sretenje (1804). Oko tri stotine ustanika odlučilo je da se bori protiv dahija, pa su pristupili izboru vođe. Pošto su harambaša Stanoje Glavaš i knez Teodosije Marićević odbili da predvode ustanike, za vožda je izabran Karađorđe Petrović. Revolucija je počela paljenjem turskih hanova po Šumadiji i proterivanjem Turaka iz hanova i sela u gradove sa utvrđenjima. Prvi veći okršaj desio se u selu Drlupi, između Karađorđa i Aganlije. Potom su ustanici oslobodili važno strateško mesto na planini Rudniku. Prvi veliki poraz doživeli su u boju na Čokešini, od bosanskih muslimana. Ustanici su od 1805. godine morali da ratuju i protiv sultanove vojske, koju su predvodili rumelijski vezir ili veliki vezir. Sultan je u Beograd za vezira poslao Hafis-pašu, koga su ustanici dočekali na Ivankovcu i naneli mu težak poraz; i sam je vezir poginuo prilikom povlačenja. Do kraja druge ustaničke godine oslobođeni su Užice (varoš, ne i utvrđenje), Karanovac (kasnije Kraljevo) i Smederevo. Godine 1806. postignuti su veliki vojni uspesi. Ustanici su izvojevali dve velike pobede.
Boj na Mišaru
Na Mišaru, nedaleko od Šapca, porazili su vojsku bosanskog vezira. Srbi su nekoliko dana kasnije potukli i vojsku rumelijskog vezira, u bici na Deligradu. Do kraja godine oslobodili su ceo Beogradski pašaluk. Beogradska varoš osvojena je krajem 1806, a beogradsko utvrđenje Kalemegdan početkom 1807. godine. Ruska vojska ratovala je zajedno sa srpskom vojskom u Istočnoj Srbiji. Zajedničkim snagama, Srbi i Rusi porazili su Turke na Štubiku (1807) i na Varvarinu(1810). Najznačajnija ratna godina bila je 1809. Karađorđe je planirao da se sastane sa vojskom crnogorskog vladike Petra u Raškoj i odatle uputi u oslobađanje Stare Srbije. Vožd je sa ustanicima odneo pobede nad Turcima na Suvom Dolu, u Sjenici i Novom Pazaru. Karađorđe je odustao od pohoda u Staru Srbiju usled toga što mu se crnogorski vladika nije pridružio i što su ustanici poraženi u bici na Čegru, nedaleko od Niša.Stevan Sinđelić je tu pružao žestok otpor napadačima, sve dok Turci nisu upali u šanac. U tom trenutku odlučio je da puca u skladište municije, digavši u vazduh ceo šanac i sve u njemu. Od odsečenih mrtvih ustaničkih glava vezir je, pored Niša, u znak odmazde i opomene, podigao tzv. Ćele-kulu. Posle ove pobede rumelijski vezir je osvojio celu Istočnu Srbiju do Velike Morave, gde je Karađorđe, pohitavši iz oblasti Raške, s naporom uspeo da organizuje odbranu. I zima je pomogla ustanicima da se odbrane, pa su se Turci povukli iz Istočne Srbije.
Protiv bosanskih muslimana ustanici su vodili još dve velike bitke, obe za Loznicu (1809, 1810). Jedina godina kada nije bilo većih okršaja, ali jeste manjih pograničnih sukoba, bila je 1808. Napad Napoleona na Rusiju prinudio je saveznicu ustanika da okonča rat sa Turskom. Godine 1812. Rusija je sklopila mir u Bukureštu i povukla svoje trupe iz Srbije. Time je oslabila odbrambenu moć Srbije. Rusi su Bukureškim mirom osigurali ustanicima autonomiju. Ona se sastojala u sledećem: amnestija za učešće u ratu, samostalna unutrašnja uprava, umeren porez, ali i povratak Turaka i turskih vlasti u Srbiju. Ustanici su do tada ostvarili nezavisnost, pa nisu hteli da prihvate autonomiju predviđenu mirom, i nastavili su da se bore. I dok je Evropa bila zauzeta Napoleonom, Turska je odlučila da svim silama pokori Srbiju (1813). Ustanička Srbija bila je pokorena do početka oktobra 1813. godine. Karađorđe je napustio Srbiju s većim brojem ustaničkih starešina, a veliki broj Srba iselio se na teritoriju susedne Austrije. Kad je nekoliko dana kasnije u Carigrad stigla vest o pokoravanju Srbije, sultan je naredio da se iz svih topova s tri plotuna oglasi turska pobeda. Srbi su izgubili državu i bili pokoreni.
DRUGI SRPSKI USTANAK
Vreme od pada Srbije (1813) do izbijanja Drugog srpskog ustanka (1815) kratak je, ali težak period u istoriji srpskog naroda. Za beogradskog vezira postavljen je Sulejman-paša Skopljak, koji je dopustio osvetu nad pokorenim Srbima. On je zaveo strahovladu koja je u mnogo čemu bila i teža od dahijske. Mnogi Srbi su nabijeni na kolje, mnogi su izdahnuli opravljajući turska utvrđenja, posebno Kalemegdan. Vezirov zulum bio je neizdrživ i do tada nezapamćen. Hadži Prodanova buna (1814) izbila je spontano, kod manastira Trnave, u Požeškoj nahiji. Potom se proširila na Kragujevačku nahiju.
Miloš Obrenović
Miloš Obrenović, koji je bio starešina tri nahije, Rudničke, Kragujevačke i Požeške, smatrao je da je buna podignuta u nevreme i nije uzeo učešća u njoj. On je pomogao vojsci beogradskog vezira u glavnoj bici kod Knića. Iako su odneli pobedu, pobunjenici su se povukli, a Hadži Prodan je pobegao u Austriju. Na Cveti, 23. aprila 1815. godine u Takovu je održan tradicionalni sabor. Okupljeni prvaci odlučili su da se dignu na ustanak, pa su Milošu Obrenoviću, koji je pre toga jedva umakao Skopljaku, ponudili predvodništvo. Posle izvesnog kolebanja, on se toga prihvatio, otišao sa svojim momcima u Crnuću, gde je živeo, izvadio stari barjak, obukao vojvodsko odelo i rekao: „Evo mene, a eto vama rata s Turcima!”. Time je otpočeo Drugi srpski ustanak. Započet je i vođen protiv legalne turske vlasti. Obrenović i ustanici imali su sreće da sve bitke vode samo protiv vojske beogradskog vezira. Najvažnije bitke bile su kod Čačka i na LJubiću, te Paležu, Požarevcu i Dublju.Kad su protiv pobunjenih Srba, osim beogradske pošle još dve sultanove vojske, iz Bosne i iz Rumelije, Miloš Obrenović je započeo pregovore, uveren da ne može pružiti otpor na tri strane. On je pregovore započeo na Drini, sa bosanskim vezirom Huršid-pašom, a nastavio sa rumelijskim vezirom Marašli Ali-pašom. S poslednjim je pregovarao u Ćupriji i u Beogradu, sklopivši usmeni sporazum, kojim je Srbima u Beogradskom pašaluku osigurao poluautonomni položaj. Prema postignutom dogovoru, Srbi su imali pravo da sakupljaju porez, da učestvuju u suđenju Srbima, da spahije ubiraju prihode po propisima, da u Beogradu zaseda Narodna kancelarija, sastavljena od srpskih knezova.
AUTONOMIJA
Budući da je Rusija imala dobar položaj u Evropi, nije joj bilo teško da Srbiju uključi u sve ugovore koje je sklapala sa Turskom. I sam podržavan od Rusije, uz podmićivanje turskih državnika, knez Miloš izborio se za tri osnovna dokumenta o autonomiji: Hatišerif iz 1830, Berat iz 1830. i Hatišerif iz 1833. godine. Ovim pravnim aktima Srbija je stekla slobodu veroispovesti, izbor starešina, nezavisnu unutrašnju upravu, povratak nahija, koje je Karađorđe oslobodio u Prvom ustanku, a koje nisu bile u sastavu Beogradskog pašaluka (tzv. šest nahija), slobodu trgovine, podizanje škola, bolnica i štamparija, zabranu naseljavanja Turaka u Srbiji i pravo na iseljavanje Turaka iz Srbije, osim u gradovima sa utvrđenjima. Porta je Beratom potvrdila kneza Miloša za naslednog kneza. Poreske obaveze koje su Srbi imali prema spahijama, veziru i Porti procenjene su na 2.350.000 groša. Ovu sumu knez je isplaćivao Porti svake godine za Đurđevdan i Mitrovdan. Teritorija Kneževine Srbije uvećana je za nešto više od polovine. Kad su Srbi Hatišerifom iz 1833. godine dobili pravo da sve dažbine isplaćuju u jednoj sumi, stekli su se uslovi za ukidanje feudalizma. Sretenjska skupština (1835) procenila je sve godišnje feudalne obaveze jednog seljaka u proseku na 6 talira. To je knezu Milošu omogućilo da proglasi da od Đurđevdana 1835. godine u Srbiji prestaju sve feudalne obaveze i nameti. Ovo je jedna od najvažnijih odluka u istoriji Srbije 19. veka. Ovim događajem završava se Srpska revolucija. Osnovni ishod Srpske revolucije jeste autonomna država bez feudalnih okova. Ipak, Kneževina Srbija ostala je vazalna država, jer je Turskoj plaćala godišnji tribut.
Prva vladavina kneza Miloša Obrenovića (1815–1839) bila je apsolutistička. Sva vlast bila je u njegovim rukama. Uz kneza su radile narodne skupštine, ali one su korišćene najviše za sakupljanje poreza i podnošenje zahteva Porti. Knez je imao svoju Kneževsku kancelariju, a od 1835. godine postojao je Državni savet. Knez je mnogo radio na uređenju sudova, vojske i policije. Kneževom apsolutističkom vladavinom bili su nezadovoljni i protivnici i saradnici. Knez je bio primoran da u Kragujevcu, prestonici Srbije, donese Sretenjski ustav 1835. godine.
Sretenjski ustav
Ustav je napisao Dimitrije Davidović. NJime su kneževa prava ograničena i delimično preneta na Državni savet. Sretenjski ustav bio je, za ono vreme i ondašnje prilike, veoma napredan, s nagoveštajem ostvarenja ljudskih prava i demokratske vladavine. Pod pritiskom Turske, Austrije i Rusije, koje nisu imale ustave, knez je Sretenjski ustav rado stavio van snage, posle svega dva meseca njegove primene.
Opozicija protiv apsolutističke valde kneza Miloša bila je velika. Pritisak opozicionara da prihvati ustavnu vladavinu bio je neizdrživ i on je odlučio da opoziciju slomi pobunom. Ali, ona nije uspela. Bunu je ugušio Toma Vučić Perišić, jedan od vođa Ustavobranitelja. Knez je posle toga abdicirao i napustio Srbiju. Kneza Miloša je nasledio sin knez Milan. Ali, on je umro posle samo mesec dana. Osnovano je prvo namesništvo, u kome su bili ustavobranitelji Avram Petronijević, Jevrem Obrenović i Toma Vučić Perišić. Porta je priznala Milanovog mlađeg brata Mihaila za kneza.
Predsednik vlade postao je Đorđe Protić. Vladavina kneza Mihaila protekla je u borbi sa ustavobraniteljima. Oni su čak morali da pobegnu u Vlašku, ali su bili dobro organizovani I krenuli su u akciju protiv kneza. Predvođeni Tomom Vučićem Perišićem upali su u Srbiju i osvojili Kragujevac. Rasterali su vojsku kneza Mihaila, prisilili su ga da napusti Srbiju i da se sa svojim pristalicama skloni u Austriju (1842). Ustavobranitelji su pokušali da anuliraju uticaj Obrenovića, pa su na kneževski presto doveli jednog Karađorđevića, Aleksandra, voždovog sina.
コメント